دژە ــ کولتوورەکان

یولیۆس سیزار رستەیەکی بەناوبانگی هەیە دەڵێت «کاری نەکردەیە، مرۆڤ ئەو کەسەی لێدەرنەچێت، کە خەڵکی دەیانەوێت». رۆماننوسی کۆلۆمبی گابرێل گارسیا مارکیز، رای وایە ئەوە خراپترین رستەیەکە له‌ژیانیدا بیستبێتی، بەڵام له‌گەڵ ئەوەشدا بەشی هەرە زۆری خەڵک تەنها دەتوانن ئەوەبن کە ئەوانی دی دەیانەوێت‌و دەخوازن. رستەکەی یولیۆس سیزار ئاماژەیە بۆ هەقیقەتێکی تاڵ، هەقیقەتی ئەوەی مرۆڤ بوونەوەرێکە، ئەوەندەی ئەو رۆڵە وازیدەکات کە ئەوانی تر دیاریانکردوە، بەو کار‌و رەفتارانە هەڵناستێت کە خۆی دەیەوێت. بڕێکی زۆری کولتووری کۆمەڵایەتیش تەنیا بۆ دروستکردنی ئەو دۆخەیە کە تێیدا مرۆڤ ئەو کەسە بێت کە ئەوانی دی دەیانەوێت. لێرەوە کۆمەڵگا زۆربەی کات لێوان لێوە له‌مرۆڤی چونیەک، له‌کەسانێک کە کۆپی یەکتر دەکەن. بەڵام بەرابەر ئەو هێڵە گشتییە، هەمیشە له‌ئەدەب‌و هونەر‌و فەلسەفەدا هێڵێک هەبووە، ئەوەی گوتووە‌و ئەوەی کردوە کە تەواوی کۆمەڵگای توڕە کردوە، یاخود فەزای بیرکردنەوە‌و ئارەزووی گشتی دووبارەنەکردۆتەوە. له‌ڕاستیدا «تێرنەکردنی چاوەڕوانی ئەوانی تر» هەمیشە کارێکی سەختە، زۆر هەڵوێست هەیە مرۆڤ له‌ژیاندا وەریدەگرێت‌و وادەزانێت، ئەو هەڵوێستە له‌قووڵایی بڕوا‌و قەناعەتەکانی خۆیەوە هاتووە، بەڵام گەر کەمێک قووڵتر بڕوانێت دەبینێت ئەوەش هیچ نییە جگە له‌«تێرکردنی چاوەڕوانی ئەوانی تر». له‌فەلسەفەدا‌و له‌گەڵ کانتدا بیرۆکەی «عەقڵی سەربەخۆ» دەبێتە دروشمی رۆشنگەریی، بەڵام بیرۆکەی «مرۆڤی سەربەخۆ» یان «مرۆڤی ئۆتۆنۆم» له‌گەڵ نیتشەدا تەواو شوێنی خۆی دەگرێت. دۆلۆز له‌یەکێک له‌موحازەرەکانی ساڵی 1972 یدا، بەناونیشانی «بیرکردنەوەی کۆچەریی»، باسێک له‌هەر سێ فەیله‌سوفە گەورەکەی سەدەی نۆزدە‌و بیست دەکات «مارکس، فرۆید، نیتشە»... ئەو سێ کوچکە گەورەیەی تەواوی بیرکردنەوەی دوای خۆیان پڕدەکەن له‌پرسیاری گەورە‌و قووڵ، بەبڕوای دۆلۆز هەریەک له‌«مارکس»‌و «فرۆید» بونیادنەری کولتوور بوون، بەڵام نیتشە بونیادنەری «ئەنتی ـ کولتوور»ـە. هەریەک له‌مارکس‌و فرۆید پەیامبەری گونجاندنی رۆحی فەردن له‌گەڵ خواستی گروپ‌و کۆمەڵگادا، بەڵام نیتشە پەیامبەری دروستکردنی درزێکی هەتاهەتاییە له‌نێوان فەرد‌و دونیادا... پڕۆژەی نیتشەوی کە له‌سەر «بێبەهاکردنی بەهاکان» «هەڵگێڕانەوەی مۆراڵ» «هەڵتەکاندنی دین» «کوشتنی خودا» بونیادنرابوو، جیایە له‌گەڵ پڕۆژەی مارکس کە رێکخستنەوەی کۆمەڵە، له‌گەڵ پڕۆژەی فرۆیددا کە رێکخستنەوەی ئینسانە له‌ناو کۆمەڵدا. له‌ڕاستیدا «ئەنتی کولتوور» بوون، دەکرێت زۆر مانا‌و رەهەندی هەبێت، بەڵام بێگومان له‌وەوە دەستپێدەکات کە له‌گەڵ چاوەڕوانی ئەوانیتردا نەڕۆیت، نەبێت بە کۆیله‌ی ئەو وێنەیەی ئەوانی تر دەیانەوێت پێتببەخشن. ئەدەب‌و هونەر مەڵبەندی سەرەکی له‌دایکبوون‌و نیشاندانی ئەو هێزەن کە له‌مرۆڤدا هەیە‌و دەیسەلمێنێت کە دەتوانێت «ئەوە نەبێت کە ئەوانی تر چاوەڕوانیدەکەن». جوانترین دیمەن کە له‌ئێستادا له‌خەیاڵمدا بێت دیمەنی یەکەمی «شا لیر» ـی شکسپیرە. کوردێلیا کچە بچوکی شا، بە پێچەوانەی دوو خوشکەکەیەوە، ئامادەنییە بە قسەی رەنگاوڕەنگ‌و باقوبریق موڵک‌و سامان له‌باوکی وەربگرێت... کۆردێلیا له‌هەردوو خوشکەکەی دی زیاتر باوکی خۆشدەوێت، بەڵام ئامادەنییە چاوەڕوانییەکانی بۆ پیاهەڵدان‌و ستایش تێربکات. کۆردێلیا له‌ساتێکدا هەست بە دووڕوویی‌و زمانلوسی‌و نیفاقی هەردوو خوشکەکەی دەکات‌و نایەوێت هەمان دیمەنی درۆزن دووبارەبکاتەوە، بەڵام چاوەڕوانی شا لیر ئەوەیە کۆردێلیاش هەمان نمایشبکات. تەواوی شانۆنامەکەی شکسپیر له‌سەر ئەم گرێیە دروستبووە «تێرنەکردنی چاوەڕوانی ئەوانی تر». کۆردێلیا بەم مانایە، کاراکتەرێکی گرنگی «ئەنتی کولتوورییە»... ئەوەیە کە نایەوێت له‌و وێنەیە بچێت کە ئەوانی تر دەیکێشن، ئەو رۆڵە ببنێت کە ئەوانی تر دیاریانکردوە‌و چاوەڕوانیده‌کەن.

بەر له‌شکسپیریش نمونەی گرنگمان له‌ئەدەبدا هەیە، بیسەلمێنێت، ئەدیبان له‌جەوهەردا هەم خۆیان‌و هەم ئەو پاڵەوانانەی دروستیدەکەن، بە نیازی دووبارەنەکردنەوەی کولتوور ‌و وێنەی باوی شتەکان هاتوونە دونیاوە. کریستۆفەر مالرۆ پێش شکسپیرە... مالرۆ بۆ سەردەمی خۆی نوێنەری ئەو رۆحە یاخییەیە کە دەبێت ئەدەب هەڵگریبێت. مالرۆ زۆر پێش نیتشە دوژمنێکی سەرسەختی مەسیحییەت‌و دین بووە، پیاوێکی توند‌و توڕە، کە بە هۆی ئەو سیفەتەشەوە دواجار له‌شەڕە چەقۆیەکی بێمانادا‌و له‌هەرەتی گەنجیدا دەکوژرێت. بۆچوونەکانی مالرۆ تەواو پێچەوانەی رۆحی سەردەمن... یەکێک له‌ڕا سەیرەکانی مالرۆ ئەوە بوو کە پێلاتۆس، کارێکی باشیکردوە له‌بری باراباسی دز، مەسیحی چوارمێخە کردوە. مالرۆ بە پێچەوانەی چاوەڕوانی‌و نیگای سەردەمی خۆیەوە کە سیحربازانی راودەنا‌و دەیسووتانن، له‌کەسایەتی دکتۆر فاوستدا «کە ئەو پێش گۆتە کردوێتی بە شانۆگەریی» هەم ستایشی فاوەست دەکات‌و هەم هاوسۆزی ئەو رێگایەیەتی کە بۆ سیحربازیی دەست له‌زانست‌و لاهوت بەردەدات.

هەڵبەت کریستۆفەر مالرۆ بەراورد بە نوسەرێکی یاخی وەک «مارکیز دی ساد» کەسێکی گەلێک سادە‌و ئاسایی دەردەکەوێت. دی ساد رۆحی «ئەنتی کولتووریزم» چ له‌ئەدەب‌و چ له‌ژیانی تایبەتی خۆیدا تا ئەوپەڕی رادەکێشێت. دی ساد هەموو ئەو وێنانە تێکدەشکێنێت کە کۆمەڵگا‌و دین له‌مرۆڤی چاوەڕواندەکەن. هەتا بۆ ساتێکی کورتیش وێنەی خۆی ناخاتە ئەو قاڵبە کولتووری‌و دینییەوە کە کۆمەڵگا دەیەوێت، بێزی له‌کۆمەڵگا دێت‌و کۆمەڵگاش بێزی له‌و دێت. ئەو باوەڕی وایە « له‌کۆمەڵگایەکدا کە له‌سەر ئازادی‌و یەکسانی دامەزرابێت... کەم کار هەیە بەتاوان حیساببکرێت». دی ساد باوەڕی بە هیچ سوننەتێکی دێرین‌و هیچ حەرامێک نەبوو، دژە مۆراڵ‌و دژە دینیش بوو. چۆن رێزی هیچ یاسایەکی کۆمەڵایەتی نەگرت، کۆمەڵگاش بێڕەحمانە بەشی هەرە زۆری ژیانی‌و تامردن له‌زیندانی خزان. له‌پاستیل دەساڵ‌و له‌هەندێ زیندانی دیکەشدا بیستودوو ساڵ دەستبەسەر بوو، بەڵام له‌گەڵ هەموو بەدڕەوشتییە بێوێنەکەیدا، «کەدوای خۆی دۆخێکی وەها سەرپەڕ نابینین» جان کۆکتۆ رای وایە کە دی ساد «هەم فەیله‌سوف‌و هەم مۆرالیست» بووە. له‌وەشدا له‌سەر هەقە، دی ساد له‌جەوهەردا هەر ئەوە نییە وێنەیەکی تری مرۆڤ پێشکەش بە دونیا دەکات، کە له‌گەڵ ئەو وێنەیەدا ناگونجێت کە کولتووری مەسیحی بۆ مرۆڤی دەکێشێت، بەڵکو له‌هەمان کاتدا وێنەیەکی تر بۆ یاسا‌و کۆمەڵگا پێشکەشدەکات. له‌کتێبی «فەلسەفە له‌ژووری نوستن» دا داوای کەمکردنەوەی یاساکان‌و سووککردنی حوکمەکانیان دەکات‌و دەپرسێت «ئایا ئەوپەڕی نادادپەروەری ئەوە نیییە، یاسایەک بەسەر ئەوانەدا بسەپێنێت کە ناتوانن جێبەجێیبکەن؟». مارکیز بەدرێژایی ژیانی بۆ ئەوە کاردەکات کە یاساکان بە حوکمی ئەخلاقیانە مرۆڤ بارنەکەن‌و جۆرە بۆچوونێک بۆ ئازادی سەروەر بێت کە سروشتی مرۆڤ‌و هەوا‌و مەیلی جەستەی هەر چییەک بێت رەچاویبکات... هەندێک پێیانوایە کە دی ساد تاکە شۆڕشگێڕی راستەقینەی مێژووی مرۆڤایەتییە. باوەڕی بە هیچ چەپاندنێکی سێکسی، سەرکووتکردنی هیچ ئارەزوویەک نەبوو، بۆئەوەی دوای ئارەزووەکانی بکەوێت له‌هیچ رێگایەک نەدەترسا‌و دەستی له‌هیچ کەرەستەیەک نەدەپاراست. بەڵام وەک خۆی دەڵێت دواجار ئەو کەسێکی «بێ ئابڕووە، نەک پیاوکوژ». ئایا دی ساد مامۆستای ئەوانەبووە کە دواتر بە کتێبەکانیان کۆمەڵگایان تووشی شۆک کردوە؟ زەحمەتە جۆرە حوکمێکی وەها بەتەواوەتی بدەین، بەڵام یەکێک له‌وانەی دوای «مارکیز دی ساد» کولتووری باو دەله‌رزێنێ‌و دادگا‌و حاکمە بە شەرەفەکان تووشی سەرسامی‌و شۆک دەکات، گۆستاڤ فلۆپێرە. ...

فلۆپێر له‌نامەیەکیدا بۆ «ئێرنست شێفالێر»، دی ساد وەک نوسەرێکی مەزن ناودەبات، وا باسدەکات کە کتێبەکانی لای ئەو نرخی زێڕیان هەیە. دیارە فلۆپێر‌و مادام بۆڤارییەکەی هەرگیز وەک پاڵەوانەکانی دی ساد، ژۆستین‌و ژۆلێت نیین. لای خانمی بۆڤاریی ئەوەندەی خواستی رۆحی بۆ گەڕان بەدوای خۆشەویستیدا بزوێن‌و دروستکەری ژیانی ناوەوەی ئەون، سێکس‌و خواستی جەستەیی هێزی یەکەم‌و فاکتەری گەورە نین. له‌گەڵ ئەوەشدا «ئیما بۆڤاری» وێنەی ژنێکمان دەخاتە بەردەم، ئەو ژنە نییە کە کۆمەڵگا دەیەوێت، ئەو بەجۆرێک له‌جۆرەکان پێشەنگی شێوەیەک له‌مرۆڤی دژە کولتوورە کە دواتر بە بەربڵاوی له‌ئەدەبیاتدا گەشە دەسێنێت‌و له‌گەڵ خۆشیدا رێگایەک بۆ سەرهەڵدانی مرۆڤێکی نوێ سازدەکات.

یەکێکی تر له‌نوسەرانی ناسراو بە دژایەتی کولتووری باڵادەست، ئەپۆلۆنێرە. ئەپۆلۆنێر هیچ کات سەرسامی خۆی بە مارکیز دی ساد نەشاردۆتەوە، له‌جێگایەکدا دەنوسێت «ئەم پیاوە کە بەکەڵکی سەدەی نۆزدە نەدەهات، دەشێت‌و پێدەچێت تەواوی سەدەی بیست داگیربکات». تێبینییەکەی ئەپۆلۆنێری گەنج زۆر ورد‌و زۆر پێشوەختیشە ... له‌نیوەی دووەمی سەدەی بیستدا، زۆربەی ئەو گەمە حەرامانەی دی ساد له‌سەریان سزای گەورەی دەخوارد، تا ئەندازەیەک دەبن بە بەشێکی نۆرماڵ له‌ژیانی جەستەیی‌و سێکسی مرۆڤەکان، بەجۆرێک مرۆڤ دەتوانێت بڵێت «دی ساد» بۆ خودی کولتووری خۆرئاوا چیتر «ئەنتی کولتوور» نییە‌و بووە بە بەشێک له‌«کولتوور»ـی باو.

بەڵام لێرەدا دەبێت بپرسین ئاخۆ شاعیرێکی وەک «ئارسەر رامبۆ» له‌کوێی هەموو ئەم کێشەیەدا دەوەستێت. راستە یاخیبوونی جەستەیی بەشێکە له‌یاخیبوونی رامبۆیی، بەڵام بەشێکی بچوکێتی. دی ساد بە پله‌ی یەکەم کێشەی له‌«کولتووری سێکسی» کۆمەڵگادا هەیە، بەڵام توڕەیی رامبۆ رادیکال‌و گەردونیترە. راستە رامبۆ ناچێتە زیندانەوە، بەڵام شوێنێکی دی هەڵدەبژێرێت کە وەک زیندان دوورە له‌کۆمەڵگا‌و کولتوورەکەی... هەڵهاتن بۆ دەرەوە، رووکردنە جێگایەکی تر، دەربازبوون له‌«زەلکاوەکانی خۆرئاوا» وەک خۆی ناویدەنێت. رامبۆ نەهەلستییەکی تەواوەتییە، هەموو کۆمەڵگا‌و دەرکەوتەکانی رەتدەکاتەوە‌و وێنەی مرۆڤێک بۆ خۆی دەکێشێت کە له‌دەرەوەی هەموو ئەو وێنە چاوەڕوانکراوەیە کە کۆمەڵگا‌و کولتوورەکەی ستایشیدەکەن، یاخیبوونی رامبۆ هەم سیاسی، هەم ئەخلاقی، هەم میتافیزیکییە. کۆدێتایەکە بەسەر ئەو خودەشدا کە کۆمەڵگا وەک منداڵ له‌ناویدا چاندووە، خواستێکی قووڵی گەڕانەوە دەیبزوێنێت بۆ «پاکی»... پاکیش لای رامبۆ هیچ نییە جگە له‌پاکبوونەوەی له‌وەی دین‌و سیاسەت‌و کۆمەڵگا پیسیانکردوە. رامبۆ له‌«وەرزێک له‌دۆزەخدا» وێنەیەکی خۆی دەکێشێت، وەک یاخییەک، مەستێک، بێئاڕاستەیەک، سەرلێشێواوێک، گەندەڵێک، سەر بە توخمێکی نزم‌و نەوی. رامبۆ بە پێچەوانەی مارکیز دی سادەوە هەرگیز هەوڵنادات کۆمەڵگا بخاتە سەر ئەو بڕوایەی قەبووڵیبکەن... لێرەوە گەرچی مۆدێلی دی سادییانەی مرۆڤ بە روکەش، بێشەرەفتر‌و بێئابڕووترە، بەڵام ئاسانتر له‌و رۆحە ئانارشییەی رامبۆ له‌کولتووری خۆرئاوادا جێگای دەبێتەوە. لای رامبۆ، ئەوەی هەموو شتەکان رەتدەکاتەوە‌و کۆمەڵگا بەتەواوی رەهەندەکانییەوە دەخاتە لاوە خودی رامبۆیە... ئەو چاوەڕوانی ئەوە ناکات کۆمەڵگا دەریبکات، بەڵکو خۆی کۆمەڵگا‌و خواستەکانی دەکاتە دەرەوە، یان راستتر وایە خۆی دەچێتە دەرەوە. ئەو تۆمه‌تانەش کە دەشێت کۆمەڵگا بیخاتە پاڵی، خۆی دەستپێشخەریدەکات‌و دەیداتە پاڵ خۆی. له‌کاتێکدا دی ساد خۆی بە قوربانی‌و زوڵملێکراو دەزانێت، دی ساد سەر بە کۆمەڵگا نییە، بەڵام سەر بەم دونیایه‌یە، رامبۆ بە پێچەوانەوە نەسەر بە کۆمەڵگایە‌و نەسەر بە دونیا... یاخییەکی گەردونییە. ئەوەش جیاوازییەکی زۆر گەورەیە. رامبۆ له‌«وەرزێک له‌دۆزەخدا» دەنوسێت: «خوێنێکی گەندەڵم» «من بۆ ئەبەد له‌توخمێکی نزم‌و نەویم». ئەوەی لای من له‌ڕامبۆ دا سەیرە "بەجۆرێکی گەورەش بەردەوام له‌ژێر کاریگەریدا بووم" ئەو ناکۆکی‌و پارادۆکسە قووڵەیە کە هیچ کات دەستبەرداری نابێت. ئەوەی له‌یەککاتدا خۆی له‌و پەڕی پاکیی‌و له‌و پەڕی پیسیدا دەبینێت... هەردوو ئەو دۆخەش دژ بە وێنە باوەکەی مرۆڤ له‌فەڕەنسای ئەو دەمەدا بەکاردەهێنێت. بەلایەک دەنوسێت «من له‌ژێر باری پیسێتی خۆمدا دەناڵێنم، ئەو پیسییەی له‌هەرزەکارییەوە رەگی له‌گەڵمدا داناوە». بەسەرێکی دیش دەنوسێت «بێگوناهیم دەمگرێنێت». هەر له‌سەر ئەو ریتمەش بەردەوام هەستدەکات هەم له‌«بەهەشت»‌و هەم له‌«دۆزەخدا» یە... له‌وپەڕی هێز‌و له‌وپەڕی لاوازیشدایە.

وێنەی رامبۆ، وێنەی ئەو مرۆڤەیە کە کۆمەڵگا ناتوانێت دەستەمۆیبکات، ناتوانێت ئەنارشییتە سەرتاسەرییەکە‌و خۆنەگونجاندنە ئەبەدی‌و توڕەییە گەورەکەی بخاتە هیچ قاڵبێکەوە.

بەڵام مەرج نییە، مرۆڤ له‌زینداندا بێت یاخود له‌تاراوگەدا بژی، بۆئەوەی وەک "ئەنتی کولتووریست» دەربکەوێت. زۆربەی نوسەران خۆیان زیندان‌و گۆشەگیری دەستکردی خۆیان دروستدەکەن. من دەپرسم ئاخۆ مارسێل پرۆست" کە جگە له‌وەی له‌یادەوەریدا بژی، ژیانێکی تری نەبوو» بەهەمان ئاست‌و بە هەمان پله‌ی «دی ساد»‌و «رامبۆ» ئەنتی کولتووریست نییە؟ پەرەگرافێکی «لیۆن پاول ڤارگۆ»ـم له‌بەردەمدایە کە وەسفی پرۆست دەکات، رەنگە ئەو پەرەگرافە بەوردی ئەوەمان نیشانبدات کە پرۆستیش یەکێکە له‌و مرۆڤە رادیکالانەی ئاسان بۆمان ناخرێنە چوارچێوەی ئەم دونیا‌و ئەم ژیانە ناشیرینە. ڤارگۆ له‌وەسفی مارسێل پرۆستدا دەنوسێت «له‌کەسێک دەچوو له‌مێژبێت، هەوای پاک‌و تیشکی خۆری بەرنەکەوتبێت. وەک قالۆنچەیەک له‌مێژبێت، کونەداری خۆی جێ نەهێشێبێت». بەڵام ئێدمۆن ژالۆکس وەسفێکی وردتری پرۆست دەکات «کە مرۆڤ دەیبینی، تووشی شۆک‌و سەرسامی دەبوو. هیچ شتێکی له‌مرۆڤی ئاسایی نەدەچوو، بەردەوام له‌وە دەچوو هەر ئێستا له‌خەوێکی ناخۆش بەئاگاهاتبێت، له‌سەردەمێکی ترەوە هاتبێت، یان له‌جیهانێکی ترەوە. بەڵام چ سەردەم‌و چ دونیایەک؟ خۆی نەیدەتوانی بڕیاری له‌سەر بدات». خودی ئەم سیفەتی سەر بە دونیا نەبوونە، سەر بە زەمانێک‌و شوێنێکی دیاریکراو نەبوونە، رووبەرێکی گەورەی رۆحی مرۆڤی «ئەنتی کولتووریست» دروستدەکات. بەڵام نابێت ئەوەمان بیربچێت «ئەنتی کولتووریست» گەرچی زۆر له‌مرۆڤی «بێدەروەست ـ اللامنتمی» ـەوە نزیکە، بەڵام جیاوازییەکی گەورەشی له‌گەڵ ئەوجۆرەدا هەیە. ئەنتی کولتووریست هەمیشە پەیامێکی هەیە، بەڵام وەک کۆلن ویلسن له‌کتێبە گرنگەکەیدا سەبارەت بە بێدەروەستان له‌زمانی هێنری باربۆسەوە دەڵێت «بێدەروەست کەسێکی بێپەیامە». بێدەروەست رەنگە تەنیا رۆڵی بینەرێکی بێلایەن ببینێت، وەک پاڵەوانەکی «هێنری باربۆس» له‌ڕۆمانی «دۆزەخ» دا کە تەنیا له‌کونی ژوورەکەی خۆیەوە له‌ئوتێلێکدا تەماشای دونیای ئەو دیو دەکات. ئەنتی کولتوورییەت ناتوانێت له‌ڕۆحی شۆڕشگێڕی واتە دژایەتیکردنی سیستمی باو بگوزەرێت. هیچ شۆڕشگێڕێک له‌مێژوودا وەک ئەنتی کولتووریستەکان وشەی توندیان بەرامبەر جیهان بەکارنەهێناوە‌و وەک ئەوان دەنگیان بەرز نەکردۆتەوە. ئەوانە رەخنەگری سیستم نین، بەڵکو دوژمنی راستەقینەی سیستمن، ئەگەرچی سیستم درەنگ یان زوو بە هەموو هێزی خۆی دەیەوێت له‌ناو خۆیدا جێگایەکیان بۆ بکاتەوە.

له‌ئەدەبیاتی خۆرهەڵاتیشدا هەندێ ئەنتی کولتووریست‌و دوژمنانی سەرتاسەری دونیای باومان هەیە. دیارە ئەوە پێویستی بە نوسینێکی تایبەت هەیە، بەڵام لێرەدا تەنیا ئاماژە بە دوو ئەنتی کولتوریستی گەورەی ئەدەبیاتی عەرەبی دەکەم. یەکەمیان ئەبو عەلای مەعەرییە کە یاخییەکی میتافیزیکی‌و گرنگی کۆی جیهانی کلاسیکە، دینێک‌و دیاردەیەکی دونیای خۆی نامێنێت گاڵتەی پێنەیەت، ناوی خۆی دەنێت «رهین المحبسین»‌و چل ساڵ دەچێتە ژوورێ‌و له‌دونیا دادەبڕێت‌و نایەتە دەرێ. تا دەگەینە سەر هۆمۆسێکسوێل‌و بیسێکسوێلێکی وەک «ئەبو نەواس».. کە له‌وێنەی خۆیدا کەسێکی تەواو جیاواز له‌و وێنەیە پێشکەشی دونیادەکات کە کۆمەڵگای ئیسلامی قەبووڵێتی. شەرم نە له‌ڕازی خۆی‌و نە له‌خواستی خۆی‌و نە له‌بێدینی خۆی ناکات.

بە گشتی ئەنتی کوکداتووریستەکان ئەوانەن کە نابن بەو کەسە‌و ئەو رۆڵه‌یاری ناکەن کە ئەوانی دی دەیانەوێت... نوێنەری رۆحی تاقانە‌و دەستەمۆی ناو مرۆڤن، هیچ گروپ‌و هێزێک‌و مێگەلێک بەدوای خۆیاندا کێشیان ناکات. ئەوەندەی بەدوای دروستکردنی حەقیقەتی خۆیاندا وێڵن، بەدوای خۆگونجاندندا له‌گەڵ دونیادا راناکەن... دەشزانن بۆ ئەوەی بگەن بە خۆیان دەبێت ئامادەبن له‌و بەهایانە دووربکەونەوە کە ئەوانی تر دروستیانکردوە.

سنوورەکانی وشە

میشاڵ فۆکۆ له‌یەکێک له‌چاوپێکەوتنەکانیدا دەربارەی خۆی‌و کتێبەکانی دەڵێت «دەمەوێت کتێبەکانم ببن بە چەقۆی نەشتەرکاری، بە کۆکۆکتێلی مۆلۆتۆڤ، بە پشتێنی خۆتەقاندنەوە. دوای بەکارهێنانیشیان وەک تەقەمەنی گڕدار‌و رەنگاوڕەنگ تەنیا خۆڵەمێشەکەیان بمێنێتەوە... من بازرگانی کەرەستەم، رەچەتە نوسم، رێنیشاندەری ئامانجم، نەخشەسازم، خیانەتکار‌و ئاشکراکەری پلانەکانم، خاوەنی کارخانەی چەکم». خودی ئەم قسانە بۆ فەیلەسوفێکی قووڵ‌و ئەبستراکتی وەک فۆکۆ شتێکی نائاساییە... ئەمجۆرە وەسفە پتر بۆ فەیلەسوفێک دەستدەدات کە راستەوخۆ قاڵی خەباتی سیاسی‌و شەڕی چەکدار بێت، پەیوەندییەکی توندی بە کولتووری توندوتیژییەوە هەبێت، راستە فۆکۆ دواجار فەیلەسوفێکی رەخنەگر‌و بەرهەڵستکارە، بەڵام فەیلەسوفی شۆڕش نییە، لایەنیکەم بەو مانا رەق‌و بەوجۆرە ئاشکرایەی خۆی قسەی لێدەکات، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوە نییە ئەم وەسفانە چەند بۆ فۆکۆ دەستدەدەن، بەڵکو ئەو خواستەیە کە فۆکۆ له‌پشت کۆی پرۆسەی نوسینەوە ئاشکرایدەکات. ئایا تەواوی پرۆسەی نوسین له‌جەوهەردا ئاڕاستەی تێکشکاندنی شتێک ناکرێت، هەوڵ نییە بۆ تەختکردنی جێگایەک‌و سازدانی شتێکی تر... هەڵبەت ئەو شتە جێگایەکی واقیعی نییە، بەڵکو خاڵێک یان رووبەرێکی ناو کولتوورە، پنتێکی ناو بیرکردنەوەمانە له‌جیهان، بەشێکە له‌جیهانبینیمان. واتە دواجار نوسەر جگە له‌هێزی وشە‌و کاریگەری لەسەر «فەزای کولتووری»‌و «شێوەی بیرکردنەوە» هیچی تری نییە. فۆکۆ خوازیاری ئەوەیە هێزی وێرانکاری وشە، وزە شۆڕشگێڕانەکەی ناوی، ئەو بارگە دینامیتییەی کە هەڵگرێتی تادوا پله‌سەرخات‌و تادوا سنوور رایبکێشێت. بەڵام پرسیارەکە لەوەدایە ئاخۆ نوسین دەتوانێت ئەوە بکات. ئاخۆ وشە دەتوانێت بەو کارە هەستێت، ئاخۆ نائومێدییەکی گەورەمان تووش نابێت گەر بەوجۆرە له‌وشە‌و تواناکانی بڕوانین. من لێرەدا دوو دۆخی نائومێدیی گەورەم له‌بەردەستدایە کە شایەنی ئەوەن لێیان رابمێنین. له‌سید هارتای هێرمان هێسەدا بڕگەیەکی زۆر سەرنجڕاکێش‌و گرنگ هەیە کە حەزدەکەم وەک خۆی بیگوازمەوە. هیرمان هێسە دەڵێت «من دەتوانم حەز له‌بەردێک بکەم، هەروەها درەختێک، یان توێکڵێک، ئەوانە شتن‌و مرۆڤیش دەتوانێت شتی خۆش بوێت، بەڵام من ناتوانم وشەم خۆشبوێت، لێرەوە فێرکردن کارێکە بۆ من دەستنادات. وشەکان رەقێتیان نییە، نەرم نین، رەنگیان نییە، سوچ‌و نوک‌و خوارو خێچییان نییە، بۆنیان نییە، تامیان نییە، له‌وشە زیاتر هیچی تر نین‌و هیچی تریان نییە. رەنگە ئەوە بێت وایکردوە تۆ ئارامی نەدۆزیتەوە، رەنگە هۆی نائارامیت وشە زۆر‌و زەبەندەکان بێت. چونکە رزگاری‌و فەزیلەتیش، سەنسارا‌و نێرڤاناش تەنیا وشەن‌و هیچی تر. شتێک نییە ناوی نێرڤانا بێت، ئەوەی هەیە تەنیا وشەی نێرڤانایە‌و بەس». ئەمجۆرە تێگیشتنە سۆفییانەی «هێرمان هێسە» له‌وشە، تەواو جیاوازە لەو هێزە ئاگرینەی فۆکۆ چاوەڕوانێتی. وشە بەم پێیە مایەی تراژیدیایەکی گەورەیە، بە بۆچوونی سید هارتا، مرۆڤ له‌وشە زیاتری نییە‌و وشەش جگە له‌بوونێکی بێتام‌و بێبۆن بەولاوە هیچی دی نییە. شتە گرنگەکان هەمووی وشەن، مرۆڤ هیچ نییە جگە له‌مەلەوانێک له‌حەوزی وشەدا، بەڵام وشەکان جگە له‌نائارامی‌و نائاسوودەیش هیچ ناهێنن. بەڵام لای هێسەش ئێمە جگە لەوشە هیچی دیکەمان نییە. وشە ئەگەر کەرەستەی گۆڕان بێت یاخود نائارامی، دواجار مرۆڤ مەحکومە بە زمان. وەک دەگوترێت‌و بەردەوام دووبارە دەکرێتەوە «بیرکردنەوە لەدەرەوەی زمان بوونی نییە». ئەوەی خاڵی هاوبەشە له‌نێوان فۆکۆ‌و هێسەدا ئەوەیە کە هەردووکیان داواکارییەکی ئەستەمیان له‌وشە‌و نوسین هەیە، هەردووکیان لەوەدا هاوبەشن کە وشە تەنیا چەکی دەستیانە. واتە گەر بمانەوێت وەک نیتشە یان فۆکۆ ببینە دینامێت، یاخود وەک هێسە بۆ ئارامی‌و نێرڤانا بگەڕێین، له‌هەردوو حاڵەتەکەدا جێگایەکمان نییە لەدەرەوەی وشە بتوانین له‌ناویدا ئیش له‌سەر دونیادا بکەین. یەکێک له‌هەرە کردە رادیکالەکان دەرهەق بە زمان‌و رەنگە دەرهەق بە چەمکی گۆڕانیش لای شانۆکار «ئەنتوان ئارتۆ»وە دێت. ئارتۆ هەر کاراکتەرێکی توڕە‌و ئاگراوی نییە.. هەر کەسێک نییە کە دەیەوێت نواندن له‌هەموو رەهەندە لاساییکارەکەی بکاتەوە، بەڵکو بەجۆرێک له‌جۆرەکان دەیەوێت زمان له‌وشە رزگاربکات. گومان لەوەدا نییە ئەو بارگە ئاگرینەی ناو زمانی فۆکۆ شتێکی گەورە له‌هەناسە‌و توڕەیی ئارتۆی تێدایە. ئارتۆ دەڵێت «له‌ناکاو ئەوە له‌پێشچاوم روون بوو، کە ئەو زەمانە بەسەرچووە چیدی خەڵک بۆ بینینی شانۆ کۆبکەیتەوە، هەتا بۆ ئەوەی راستی بە خەڵک بڵێیت، بۆ ئەوەی لەگەڵ کۆمەڵگا‌و خەڵکیدا بدوێت، له‌زمانی نارنجۆک، تفەنگ، سەنگەر بەولاوە، هیچ زمانێکی دیکە نەماوە». ئارتۆ لەوەدا له‌فۆکۆ رادیکالترە، هەڵبەت ئارتۆ هەمیشە له‌هەمووان رادیکالتر بووە، لێرەوە گومانی له‌وشە، گومانی له‌زمان بەشێکی گرنگی کۆی تێڕوانینێتی. ئارتۆ ئەرکێکی ئەستەم دەخاتە بەر خۆی، ئەرکێک کە له‌توانای زماندا نییە پێی هەستێت. ئەو دەڵێت «نە دەم، نەزبان، نەددان، نەسەرێکی کەچەڵ، نە گەروو، نە گەدە، نەکۆم. من ئەو مرۆڤە کە خۆمم، سەر لەنوێ دروستدەکەمەوە». ئەم ئەرکە ئەفسانەییە، ئەم توڕەییە وادەکات له ‌«شانۆی زەبروزەنگ» یان «دڵڕەقیدا» کەرەستەی بنەڕەتی تێکستی شانۆیی وشە نەبێت. واتە وشەی مانادار، وشەیە کە ببێت بە پرد کەم‌و زۆر دەکرێتە دەرەوە‌و کارنشیندەکرێت. وشە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ شێوەکانی، بۆ روخسارە دەرەکییەکەی، بۆ سیفەتە دەنگدارەکەی، بۆ زرینگەی، بۆ گڕیی، بۆ تۆنە سەرەتاییەکانی، بۆ سەر گۆشتە ساغەکەی، بۆ سەر هاوار، ناڵە، قریشکە. ئارتۆ دەیەوێت پێستی وشەکان داماڵێت‌و بیانگێڕێتەوە بۆ جەوهەرە سەرەتاییەکەیان بەرلەوەی باربکرێن بە درۆکانی کۆمەڵگا. هەر بۆیە هاواریش ناودەنێت «گۆشتی وشە».

ئارتۆ‌و هێسە هەردووکیان بەشدارن له‌نائومێدیاندا له‌وشە... وشە لای ئارتۆ سوودی نەماوە، ئەوەی سوودی هەیە قیڕە‌و قیژان‌و نرکەکردنە بە گوێی کۆمەڵگا‌و دونیادا. توڕەیی ئارتۆ له‌وشە، توڕەیی شۆڕشگێڕێکە کە پێشتر زۆر باوەڕی بە وشە بووە، بەڵام نائومێدی هێسە له‌وشە هەستێکی سۆفییانەیە، نائومێدی کەسێکە، عاشق بە سروشت‌و بۆن‌و تام‌و ئەزموونەکانی هەست.

بەبڕوای من نائومێدبوون له‌وشە هەم ساتێکی کۆمەڵایەتی‌و هەم دۆخێکی دەرونی‌و کەسگەرایە. وشە هەموو کات ئەوەمان ناداتێت کە دەمانەوێت.. وشە وەک هەموو شتەکانی تر کەرەستەیەکە کە زۆر ئاسان جەوهەر‌و ماهییەتی دەگۆڕدرێت... هەم من بەکاریدەهێنم‌و هەم نەیارەکەم. بەڵام مرۆڤ چەندە له‌وشە نائومێدبێت، هێشتا بۆ ئەوەی باس لەو نائومێدییە بکات، هەر پێویستی بە وشە دەبێت.

نە ئارتۆ‌و نە فۆکۆ خواستە توندوتیژەکەی خۆیان نەهێنایە دی. تفەنگ هیچ کات جێگای وشە ناگرێتەوە. ئارتۆ کە له‌ساڵی 1948 دا بە مردوویی دۆزیانەوە، لەسەر کورسییەک دانیشتبوو، له‌بری تفەنگ‌و نارنجۆک یەک تاک پێڵاوی خۆی بەدەستەوە بوو... نازانم.. رەنگە ویستبێتی بیگرێتە دونیا... بەڵام خودی ئەو کۆتاییە نیشانەی ئەوەیە کە چەند هەست بە خیانەتی وشە بکەین ناتوانین دەستبەرداری بین.

تێبینی: وشەی سەنسارا یان راستییەکەی سەمسارا ئاماژەیە بۆ ئەو سوڕە گەردونییەی ژیان‌و له‌ناوچوون، مردن‌و هەستانەوە له‌دیانەتی هیندۆس‌و بودییدا. وشەی نێرڤاناش کە وشەیەکی باوترە ئاماژەیە بۆ دەرچوون لەو جەبرو هەلومەرجەی سەمسارا دەیسەپێنێت، گەیشتنە بە دۆخێکی هێمنی‌و ئارامی رۆحی دوور له‌هەر تێکدان‌و دەستێوەردانێکی مەتریالی.

کورد‌و فۆرمی دەسەڵات بەبێ دەوڵەت

یەکێک لەو کێشانەی کە دەبێت لە کۆمەڵگای کوردیدا بەوردی قسەی لەسەر بکەین، پەیوەندی «دەسەڵات»‌و «دەوڵەت»ە. دەسەڵات‌و دەوڵەت دوو شتی وەک یەک‌و جوداشن. رێکخستنی پەیوەندی نێوان دەسەڵات‌و دەوڵەت لە ئەفلاتونەوە تا ئەمڕۆ یەکێکە لە هەرە بابەتە ئاڵۆزەکان کە تەوەری سەرەکی ئیشکردنی کۆمەڵێک زانستی گرنگە، لەوانە سۆسۆلۆگیا‌و ئابووری‌و فەلسەفەی سیاسی. دەسەڵات هەمیشە رووبەرێکی گەورەتر لە دەوڵەت داگیردەکات... فۆکۆ واتەنی دەسەڵات شتێکە لە هەموو جێگایەکەوە هەڵدەقوڵێت، واتە بۆ ئەوەی لە دەسەڵات تێبگەین ناتوانین کورتیبکەینەوە بۆ «دەسەڵاتی دەوڵەت» یان «حاکمییەت» بە تەنها. کۆمەڵگا لە بنەوەڕا لەهەزاران پنتی دەسەڵات پێکدێت کە ناچنە ناو دەوڵەتەوە... ئیدی لە دەسەڵاتی دایکەوە بیگرە بەسەر منداڵدا، تا دەسەڵاتی نێر بەسەر مێ، زانا بەسەر نەزان، دارا بەسەر نەدار دا. واتە دەوڵەت هیچ کات ناتوانێت هەموو دەسەڵات بۆ خۆی داگیربکات، بەڵام دەوڵەت ئەو دەزگا کۆمەڵایەتییەیە کە مرۆڤەکان لەسەری رێکدەکەون تا چاودێری فۆرم‌و شێوەی پراکتیزەکردنی دەسەڵات بکات. ئیدی لە مێژووی کۆمەڵگاکاندا، دەوڵەت هەم سیستمێک بە پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەبەخشێت، هەم بەپێی مۆراڵێکی دیاریکراو شەرعی‌و ناشەرعی لەگەمەی دەسەڵاتدا دیاریدەکات. 

دیارە لێرەدا نە دەتوانم‌و نە مەبەستمە هیچ لەسەر رەهەندە تیورییەکەی ئەم پەیوەندییە باسبکەم، بەڵکو مەبەستمە ئاماژە بۆ دۆخێکی تایبەتی دەسەڵات لە دونیای خۆماندا بکەم کە تێیدا بۆ مێژوویەکی درێژ چەمکی «دەوڵەت» نائامادەیە.

کۆمەڵگای کوردیش وەک هەموو کۆمەڵگاکانی دونیا لە چەندەها پنت‌و سەنتەری دەسەڵات پێکهاتووە کە پێکڕا تۆڕێکی گەورەی دەسەڵات دروستدەکەن. بەڵام کۆمەڵگای کوردی خۆی کۆمەڵگایەکی بێدەوڵەتە.. ئەمە قەیرانێکی راستەقینەی لە سیستمی دەسەڵات لە کوردستان دروستکردوە. نەبوونی دەوڵەت «مانای دەوڵەتێک کە کۆمەڵگا دانی پێدا نابێت‌و دەسەڵاتەکان بە مەرجەعی شەرعی خۆیانی بزانن» کاریگەرییەکی گەورەی لەسەرسیستمی دەسەڵات‌و چۆنێتی ئیشکردنی ئەم سیستمە هەیە. هەر «سیستمێکی دەسەڵات» خاڵی بێت لە بیرۆکەی دەوڵەت یان دەوڵەت شوێنێکی سەنتراڵ لە خەیاڵدان «مخیال»ی سیاسیدا داگیرنەکات، واتە خاڵییە لە بیرۆکەی «پەیمانی کۆمەڵایەتی» کە مەرجێکی بنەڕەتی ئاشتی‌و گەشەی کۆمەڵایەتییە. لە بڕێکی زۆری فەلسەفەی سیاسیدا دەوڵەت بایەخێکی گرنگی هەیە بۆ ئەوەی سەربەخۆیی دەسەڵاتەکان‌و ململانێ بچوکەکان لەسەر باڵادەستی‌و پاوانخوازیی، تەواوی کۆمەڵگا نەگۆڕن بۆ دارستانێکی گەورە، بۆ مەیدانی جەنگێکی سەرتاسەری، یان وەک دەگوترێت بۆ شوێنی «جەنگی هەمووان دژ بە هەمووان». لێرەوە دەوڵەت خۆی دەکات بە خاوەنی شەرعی مافی بەکارهێنانی هێز.

هێزە بنەڕەتییەکانی دەوڵەت «وەک هێزی دەزگا قانونییەکان، هێزی پۆلیس، هێزی سوپا» پێکڕا بۆ ئەوەن کە لە ململانێی کۆمەڵایەتیدا لەسەر دەسەڵات، هێزێک یان کولتوورێکی دەسەڵاتدار کە سیستمی راگرتووە ئاسان لە نێونەچێت‌و هەرەس نەهێنێت. لێرەوە دەوڵەت کەرەستەیەکی سیاسی‌و دینی‌و کولتوورییە کە تەعبیر لە هەموو کۆمەڵگا ناکات، بەڵکو تەعبیر لەو بەشانەی دەکات کە لە ساتێکی دیاریکراو‌و لە کایەکانی کارکردنی خۆیاندا دەتوانن سەروەر بن‌و باڵادەستیی «هەیمەنە» بەدەستبخەن. بوونی دەوڵەت هیچ کات کۆتایی بە شەڕی دەسەڵات لە کۆمەڵگادا ناهێنێت، شەڕی دەسەڵات ئەبەدییە... بەڵام ئیشی دەوڵەت ئەوەیە کە بەکارهێنانی هێز لەم شەڕەدا لە سنوورێکی دیاریکراو‌و بە عورفێکی تایبەت بێت، دیارە لە دەوڵەتی دیموکراسدا، خودی دەوڵەت نابێت جێگایەکی داخراو‌و پاوان کراو بێت بۆ هێزێک... بەڵکو دەوڵەت بەرپرسە لەوەی ئەو فەزا کراوەیە دروستبکات کە کۆمەڵگا تێیدا بە روونی تەعبیر لەوەبکات چ دەسەڵاتێک بەهێزتر‌و قەبووڵکراوترە، واتە خودی دەوڵەت دەزگایەکە موڵکی کۆمەڵگایە‌و موڵکی هیچ دەسەڵاتێک نییە بە تایبەتی، «دەوڵەت» ئامانەتێکە وەردەگیرێت‌و دەدرێتەوە. کێشەی دەوڵەتی دیکتاتۆریش ئەوەیە کە دەوڵەت لەوە دەردەچێت ئامانەتێکی وەرگیراو بێت‌و دەبێت بە «موڵکییەتی تایبەتی» بۆ دەسەڵاتێکی دیاریکراو کە چیتر مافی دەستکاریکردن‌و گۆڕین‌و بەشداریکردن لەوانی دی زەوتدەکات.

لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا دەسەڵاتە گەورەکان، جا ئەگەر لە کایەی سیاسییەوە هاتبن یان لە کایەی دینیدا گەشەیانکردبێت، یاخود لە کایەی ئابووری، یان کولتووریدا گەورەبووبن... خواستێکی بەرچاوی داگیرکردن یان بەشداریان لە دەوڵەتدا هەیە، چونگە گەیشتن بەدەوڵەت مانای نزیکبوونەوە لە دەسەڵاتی یاسادانان «تەشریعی»‌و جێبەجێکردن «تەنفیزی». بەڵام ئەم هاوکێشەیە بۆ کۆمەڵگای کوردیی بەجۆرێکی دیکەیە. لەسەردەمی ئیمپراتۆرییەتە ئیسلامییەکانەوە تا سەردەمی مۆدێرن، چەندین جۆرە دەسەڵاتی لۆکاڵ لە کوردستان سەریان هەڵداوە کە هەمیشە لەدەرەوەی دەوڵەت بوون. ئەو مێژووە درێژەی بێدەوڵەتی، یاخود ژیان لەدەرەوەی دەوڵەت، کاریگەرییەکی ستراکتوری قووڵی لەسەر بونیادی دەسەڵاتی سیاسی‌و کولتووریی جێهێشتووە. پێشتریش‌و لەسەدە دێرینەکاندا هەرگیز دەسەڵاتی کوردی لە ناو فۆرمی ئیداری دەوڵەتێکی راستەقینەدا گەورە نەبووە. لەسەدەی بیستیشدا دەسەڵاتی مۆدێرنی کوردی هەر لەدەرەوەی دەزگاکانی دەوڵەت‌و دوور لە فەزای کارکردن‌و دانوستان لەگەڵ ئەم دەزگایانەدا گەشەیکردوە. ئیشی بنەڕەتی دەوڵەت ئەوەیە کە شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز بۆ خۆی لە هەموو هێزەکان وەربگرێتەوە، دەوڵەت بۆیە لێرەیە تا بەتەنیا خۆی خاوەنی هەقی بەکارهێنانی توندوتیژی بێت، تاکە توندوتیژییەکی یاسایش ئەو توندوتیژییەیە کە ئەو پیادەیدەکات... هەڵبەت گەشەکردنی دەسەڵاتێک لەدەرەوەی دەوڵەت، واتە لە دایکبوونی چەندەها فۆرمی دەسەڵات کە ئامادەنین دەستبەرداری مافی بەکارهێنانی هێز ببن بۆ دەوڵەت. بەدرێژایی مێژووی کورد، سەردەمانێک کە «خێڵ» شوێنگەی سەرهەڵدانی دەسەڵاتی کوردی بووە، دواتریش کە حیزب دەبێتە شوێنگەی کۆبوونەوە‌و خۆدەرخستنی دەسەڵات... دەسەڵاتی کوردی هیچ کات دەستبەرداری مافی بەکارهێنانی هێز‌و توندوتیژی نەبووە بۆ دەوڵەت. لەسەردەمی شۆڕشدا ئەو دەستبەردارنەبوونە لەسەر بنەمایەکی هەقانی دامەزراوە کە بریتییە لە داننەنان بە دەوڵەتی داگیرکەر‌و بێگانەدا، بەڵام لە دوای راپەڕینەوە دان نەنان بە «دەوڵەت»دا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو مێژووە دوور‌و درێژەی بێدەوڵەتی، بۆ بنج بەستبوونی جۆرێک لە دەسەڵات کە خۆ بە خۆ مافی بەکارهێنانی هێز زەوتدەکات‌و ئامادەنییە ئەم مافە لە رێگای دەوڵەتەوە لەگەڵ کەسی دیکەدا بەشبکات.

بە کورتی ئەو مێژووە درێژەی کە کورد بێدەوڵەت لەدوای خۆی جێیهێشتووە، کارێکیکردوە جۆرە دەسەڵاتێکی کوردی دروست ببێت کە بۆ ژیان‌و مانەوە پێویستییەکی ئۆرگانی بەدەوڵەت نەبێت‌و دەوڵەت لای ئەو تەنیا وەزیفەیەکی ئیداری رووتی هەبێت‌و لەوە بکەوێت تاقانە خاوەنی «مافی بەکارهێنانی هێز» بێت . لێرەوە حیزبی کوردی یان نوخبەی حوکمڕانی ناو حیزب ناتوانن لە هیچ کاتێکدا مافی بەکارهێنانی هێز ببەخشنە دەوڵەت. ئیدی بەدرێژایی مێژوو فۆرمێکی دەسەڵات لە کوردستان سەری هەڵداوە کە بیرۆکەی دەوڵەت یان وەزیفەی دەوڵەت لە ناویدا وەزیفەیەکی پەراوێزییە، چونکە «شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز» کە جەوهەری مانای دەوڵەتە لە فۆرمی حوکمڕانی کوردیدا لە دوای راپەڕینەوە تا ئەمڕۆ بەتەواوی نائامادە‌و نەبینراوە. لێرەوە زۆرجار باس لەوە دەکەم کە خودی ناسیونالیزمی کوردی لە بنەڕەتدا لەسەر بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەت دروست نەبووە‌و خودی ئەم بیرۆکەیە تەواو بە ناسیونالیزمی کوردی نامۆیە.

 بە کورتی لە کۆمەڵگای کوردیدا شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز هەمیشە لەدەرەوەی دەوڵەتە نەوەک لای دەوڵەت بێت. بۆیە پێکڕای ئەو دەزگایانەی کە دەسەڵاتی کوردی لە بیست ساڵی رابوردوودا دروستیکردون، لاواز‌و بێماف‌و بێئیرادەن، چونکە هیچ یەک لەم دەزگایانە ئەو مافە جەوهەرییەیان نییە کە دەبێت دەوڵەت هەیبێت «کە مافی بەکارهێنانی هێزە».

لەسەر رۆشنایی ئەو راستییەدا، نابێت سەرمان لەوە بسوڕمێت کە دەبینین حکومەتی هەرێم لە ئێستادا هیچ نییە جگە لە قاوغەیەکی کارتۆنی‌و لەشێکی ئیفلیج. ئەم ئیفلیجییە ریشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەکی درێژی هەڵاوسانی دەسەڵات لەدەرەوەی دەوڵەت، بۆ لەدایکبوونی جۆرێک لە شەرعییەت کە لەدەرەوەی هەر پەیمانێکی کۆمەڵایەتی دەسەڵات خۆی دەیبەخشێت بە خۆی. ئەو فۆرمەی کە دەسەڵاتی کوردی بەدرێژایی مێژوو بۆ خۆی گەشەی پێداوە، فۆرمێکە لەدەرەوی دەوڵەت‌و تەنیا بێدەوڵەت دەتوانێت بژی... لێرەوە ستراکتوری ژیانی سیاسی کوردی هێشتا ستراکتورێکی سەرەتایی‌و پریمیتیڤە کە لە رۆحی سەدە دێرینەکان دوور نەکەوتۆتەوە‌و لە قۆناغی گەشەکردن‌و گەورەبووندا لەدەرەوەی هەر «پەیمانێکی کۆمەڵایەتی» دەژی. هەموو هێزەکان شەرعییەتی خۆیان لە خۆیانەوە وەردەگرن‌و مافی بەکارهێنانی هێز نابەخشن بە هیچ ئۆرگانێکی کۆمەڵایەتی دیکە لەسەروو خۆیانەوە... ئەوەی دەسەڵاتی کوردی پێویستی بەدەوڵەت نییە بۆ ئەوەی هەبێت‌و بژی، گەورەترین مەترسییەکی مێژووییە کە وادەکات کۆمەڵگای کوردی بەردەوام‌و لە هەموو ساتێکدا لەبەردەم ئەگەری شەڕی ناوخۆدا بێت... لە پاڵ ئەم پێکهاتە ستراکتورییەدا ئەگەری سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ لە کوردستاندا، نەوەک شیاوە، بەڵکو حەتمییە. بەوەدا جەوهەری دەسەڵاتی کوردی لەسەر دەستبەردارنەبوون لە مافی بەکارهێنانی هێز‌و توندوتیژیی دروستبووە، لێرەوە بەدڵنیاییەوە هەموو هەوڵەکانی ریفۆرمکردنی دەوڵەت جار دوای جار‌و دەیە دوای دەیە بەبێ سوود دەمێنێتەوە. ئەو هەوڵانەی ئەمڕۆ بۆ ریفۆرمی حکومەتی هەرێم دەدرێن، هیچ نین جگە لە هەوڵی پوچگەرا‌و بێدەرەنجام، سوڕانەوەن لە بازنەیەکی بۆشدا، ناچارکردنی نەخۆشەکەن بەخواردنی دەرمانێک کە دەرمانی دەردی ئەو نییە... ئەوەی نەخۆشە دەسەڵاتی کوردی‌و سیستمەکەیەتی ... هەموو دەسەڵاتی کورد، بە کۆی دەرکەوتە‌و پەراوێزەکانییەوە.

تێبینی: لە هەفتەکانی داهاتوودا درێژە بە بڵاوکردنەوەی بەشەکانی دیکە وتاری «زانست‌و دین‌و شۆڕش» دەدەم... لەگەڵ داوای لێبوردندا.

زانست‌و دین‌و شۆڕش / بەشی شه‌شه‌م

بەشی شه‌شه‌م

واتە بە کورتی ئەو پەیوەندییە قووڵەی کە ئەمڕۆ لە نێوان دین‌و سیاسەتدا دەیبینین، دەستکردی ئەم ساتەوەختە نییە... لە داهێنانی گروپە ئیسلامییەکان نییە، بەڵکو لە هەرەسی پرۆسەی لە دایکبوونی عەلمانییەتەوە سەرچاوەی گرتووە. ئەوەی هەرەسی بە عەلمانییەت هێنا هێزی دین نەبوو، بەڵکو ئەو پرۆسەی چاندن‌و بەهێزکردنەی موقەدەس بوو، کە لە ناو حیزبە بەناو عەلمانییەکاندا دەستی پێکرد. ئیدی قسەکردن لەسەر ئەوەی بەدرێژایی سەدەی بیست هێزێکی ئەنتی دینی هەبووبێت، هێزێک هەبووبێت بناغەی خۆی لەسەر قودسییەتکاری ڕانەگرتبێت، تێفکرینی بەرهەمی ئیشکردن بووبێت بە میتۆدی زانستی، درۆیەکی گەورەیە... واتە عەلمانییەت لەلای ئێمە بەر لە هەر شتێک لە ناو حیزبە مارکسی‌و ناسیۆنالیستەکاندا کوژرا‌و هەرەسیهێنا، نەوەک لە ژێر زەبری حوجەت‌و لۆژیکی دین یان بە حوکمی بەهێزیی جیهانبینی دینی.

لەسەرەتای سەدەی بیستدا دین بەهۆی هەرەسی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و بەهێزبوونی زانستەوە، جێگای بۆ ئەگەرێکی نوێ چۆڵکرد، بەڵام هەموو ئەو حیزب‌و ئایدیۆلۆژیانەی کە سەحنەی سیاسیان داگیرکرد، پێکڕا کەوتنە ئیشکردن بۆ گێڕانەوەی موقەدەس. ئەم هەقیقەتە مێژووییە کاریگەرە وایکرد «دینی سیاسی»‌و «سیاسەتی دینی» هەر دووکیان دوو دیوی هەمان دراوبن... ئەوەی کە ئەمڕۆ «دینی سیاسی ــ واتە هێزی ئیسلامییەکان» ئاسان جێگایان دەبێتەوە، هۆکەی ناگەڕێتەوە بۆ ستراکتورێک دەرفەت بە فرەڕەنگی سیاسی دەدات، ناگەڕێتەوە بۆ دیموکراسییەتێکی بەهێز یان ئیمانێکی دینی بەهێز لە کۆمەڵگادا، بەڵکو دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کە هەرگیز دین بۆ ساتێکیش سەر سەحنەی سیاسی چۆڵ نەکردوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هێزە بە نێو عەلمانییەکان بە ڕەوشی کارکردنی خۆیان زەمینەیەکی وەهایان بۆ موقەدەس خۆشکردەوە، دەرفەت بێت، دینییەکانیش بەرگێکی دونیایی بەبەرگی موقەدەسی خۆیاندا بکەن‌و فۆرمێکی سیاسی پێببەخشن. لێرەوە هەموو ئەوانەی کە تەنیا نێو حیزبە دینییەکان بۆ ناعەقڵانییەتی موقەدەس دەگەڕێن، بەئەنقەست چاو لەڕۆح‌و جەوهەری دین لەناو هێزە ناسیونالیست‌و مارکسییەکاندا دەنوقێنن. ئەوەی سیاسەت «ڕۆحی دین»ـی زەوتکرد‌و چەکە گەورەکان‌و ڕەهەندە ناعەقڵانییەکانی بە جۆرێکی بەربڵاو خستەگەڕ، هۆکارێک بوو بۆ ئەوەی دواتر دیندارەکان پەنابەرن بۆ سیاسەت‌و چەک‌و میتۆدەکانی بەکاربهێننەوە. وەک چۆن حیزبە مارکسی‌و ناسیۆنالیستەکان لەو ڕاستییە تێگەیشتن کە ناتوانن بێ موقەدەس بژین. دینییەکانیش لەو ڕاستییە تێگەیشتن کە ناتوانن بێ تاکتیکی سیاسی دین زیندووبکەنەوە... لێرەوە ئەو جیاکارییەی کە کۆی سیستمی سیاسی ئێمەی لەسەر بەندە‌و هێزەکان بەسەر عەلمانی‌و دینیدا دابەشدەکات، هیچ نییە جگە لەدرۆیەکی گەورە... ئەم جیاکارییە تەنیا لەکۆمەڵگایەکدا دێتەدی کە زانست تێیدا بووبێت بە هێز، کە ناعەقڵانییەت گورزێکی خواردبێت، کە عەقڵییەت‌و میتۆدی زانستی شەقاوێکی نابێت، کە موقەدەسسازی لاوازبووبێت. بۆیە دەکرێت ڕاشکاوانە بڵێم تەواوی دونیای سیاسی ئێمە لەسەر جیاکارییەکی درۆ‌و نادروست پۆڵینکراوە... لەدونیای ئێمەدا کاراکتەرێکی سیاسی نییە ناوی عەلمانی‌و یەکێکی دیش نییە ناوی دینی بێت. وەک چۆن عەلمانییەتێک نییە موقەدەسی لە سیاسەت دەرهێنابێت، هەمانشێوە هێزێکی دینیش نییە کە بیەوێت موقەدەس بگێڕێتەوە بۆ دونیای غەیبی، بۆ شوێنە میتافیزیکییەکەی خۆی. وەک چۆن بە ناو عەلمانییەکان خەریکی بە دونیاییکردن‌و بە مەتریالکردنی موقەدەسن، دینییەکانیش هەمانشێوە‌و توندتریش خەریکی بە دونیایکردن‌و بە مەتریالکردنی موقەدەسن. لێرەوە لە بنەڕەتدا چۆن لابەلابوونەوەی مەعریفی‌و زانستی شوێنێکی پەراوێزی‌و ناچیزی لە عەقڵی دینیدا هەیە... چۆن دین لە نێوان خۆی‌و زانستدا دیوارێک هەڵدەچنێت تا دەرەنجامی کارکردنی زانستی، نەبێتە ڕێگر لە بەردەم قودسییەتی هەقیقەتی ئاینیدا، سیاسەتیش هەمان ئەو دیوارە لە نێوان خۆی‌و لابەلابوونەوەی مەعریفی‌و زانستیدا بەرزدەکاتەوە، تا لە مەعریفە‌و زانستەوە ئەو هەقیقەتانە دزە نەکەن کە ماهییەتی دەسەڵاتی سیاسی‌و قودسییەتە درۆزنەکەی بخەنە ژێر پرسیارەوە. بەمجۆرە پێکڕای هێزە سیاسییەکانی ئێمە لە بزووتنەوەی ژێکافەوە تاسەر تەواوی هێزە سیاسییەکانی ئێستا، بەجۆرێکی ترسناک لە یەکدەچن، هەمان مۆدێل دووبارە دەکەنەوە، هەمان وەهم بەرهەمدەهێنن... پێکڕا بەلۆژیکی «قودسییەت‌و شکاندنی قودسییەت» کاران... لەسەر خۆبەدوورگرتن لە مەعریفە، لەسەر بە سەتحیکردنەوەی سیاسەت، لەسەر دروستکردنی دوولانەی درۆزن ئیشدەکەن. گەورەترین دوولانەی درۆزنیش لە مێژووی ئێمەدا دوولانەی عەلمانی‌و دینییە. ئەو دوولانەیەی کە تەواو بووە بە دوولانەیەکی سیاسی، بەدوو وشەی بێناوەڕۆک، بەمەیدانی یارییەکی کۆمیدی.

ئەم دوولانەیە ئەوەندە سەتحی‌و بێقووڵاییە، هێزە سیاسییە کوردییەکان کەی بیانەوێت دەتوانن لە ڕێگای هەندێک گەمەی زمانەوانییەوە خۆیانی لێ ئازادبکەن‌و کەی بشیانەوێت دووبارە زیندوویبکەنەوە. کەی دینییەکان‌و عەلمانییەکان بیانەوێت دەبن بەدۆست‌و دەستدەکەنە ملی یەک‌و کەی بشیانەوێت دەبن بە دوژمن... بێئەوەی هەرگیز نەقسە لە جەوهەری عەلمانییەت‌و نە جەوهەری دین بکرێت. بە بڕوای من سەفستائییەتی پەیوەندی دین‌و عەلمانییەت، لەدوای 17ی شوباتەوە، هەم لە بەرەی دەسەڵات‌و هەم لە بەرەی ئۆپۆزسیۆنەوە وەها زەق‌و دزێو دەرکەوت، کە کەمجار دیاردەیەک لە مێژوودا وەها ڕۆشن دەردەکەوێت. لەم دەمەدا هێزە بە نێو عەلمانییەکان کەسی دیندار‌و عاقڵی خۆیان هەبوو، هەموو هێزە دیندارەکانیش، کەسی عەلمانی عاقڵی خۆیان هەبوو... پەیوەندییەک ڕاشکاوانە، جیاوازی درۆزنی نێوان دینداریی‌و عەلمانییەتی لە دونیای ئێمەدا ئاشکرادەکرد.

لێرەدا گەر بگەڕێینەوە بۆ ناوەڕاستەکانی سەدەی بیست دەبینین کە ساتەوەختێک هەیە سیاسەت تێیدا خۆی لەو خولیایە ئازاد دەکات کە پێویستی بە زانستە. زانست بە هەموو ماناکانی، واتە هەتا پێویستی بە مەعریفەی تیوریی دەربارەی خودی سیاسەتیش هەیە. ئەو وێنەیەی کەسی سیاسی کە دەبێت لە هەمانکاتدا کەسێکی ڕۆشنبیریش بێت وردەوردە وندەبێت‌و کاراکتەری ڕۆشنبیر لە کایەی سیاسیدا دەکەوێتە پەراوێزەوە. دیارە ئەم پرۆسەیە بەوجۆرە ئاشکرایە ڕوونادات، واتە حاڵەتێک بەدی ناکەین یەکێک ڕاشکاوانە بڵێت سیاسەت پێویستی بە ڕۆشنبیریی نییە...

بەپێچەوانەوە گەر ئەم پرۆسەیە لە جەوهەردا لەسەر جیاکردنەوەی بواری سیاسی لە ڕۆشنبیریی دروستبایە، دەرەنجامی گەلێک پۆزەتیڤی دەبوو. گەر سیاسەتی کوردی وازی لە کایە زانستییەکان بهێنایە‌و هوشیارانە سیاسی‌و ڕۆشنبیری لەیەک جیابکرابایەتەوە، دەکرا مێژووی سەدەی بیست «لە ئاستی زانستی‌و مەعریفیدا» بەوجۆرە تاریک‌و ئەنگوستەچاو نەبێت. بەڵام سیاسەتی کوردی ئەوە ناکات، بەڵکو پرۆسەی شێواندنێکی دوورودرێژی مانای وشەی زانست‌و مەعریفە دەست پێدەکات، کە لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ لە چەندەها کەناڵی جیاواز جیاوازەوە بەردەوامە. واتە مەسەلەکە تەنیا ئەوە نییە کە دیوارێکی گەورە لە نێوان سیاسەت‌و عەقڵییەتی ڕەخنەیی‌و عەقڵییەتی زانستی‌و بیرکردنەوەی تیۆری‌و ئەبستراکتدا بەرزدەکرێتەوە، بەڵکو ئەوەیە سیاسەت جۆرە کایەیەکی ڕۆشنبیریی‌و مەعریفی دروستدەکات کە لەگەڵ پێداویستی‌و جیهانبینی بچوکی خۆیدا بگونجێت... بە مانایەکی تر، کێشەکە لەوەدا نییە کە سیاسەت خۆی لە زانست بە دوور دەگرێت، بەڵکو لەوەدایە کە تەواو ئەگەری سەرهەڵدانی زانست دەکوژێت.

بە کورتی سەرکەوتنی ڕۆحی دین لە ناو سیاسەتدا ئاسەوارە گەورەکانی تەواو لە کایەی ڕۆشنبیریدا دەردەکەوێتەوە. واتە کێشەکە لەوەدا کۆتایی نایەت کە سیاسەت خۆی لە مەعریفە دادەبڕێت‌و نەوەیەک لە نەخوێندەواری گەورە دەبن بە پێشڕەو‌و ڕابەر، بەڵکو لەوەدایە کە لەشێکی شێواو‌و کایەیەکی سێبەری لاواز بە ناوی مەعریفەوە دروستدەکرێت کە دوورو نزیک پەیوەندی بە زانست‌و مەعریفەوە نییە... لێرەوە تراژیدیای هەرە ترسناکی دونیای ئێمە سەرهەڵدەدات، تراژیدیای کوشتنی زانست بە ناوی زانستەوە