Friday 2 December 2011

زمان زانین


مەسەلەی زمان گرێدراوی کێشەیەکی قووڵترە کە کێشەی تەعبیرە. هیچ کات مەسەلەی زمان لە مەسەلەی تەعبیر جیانابێتەوە، هەروەخت زمان لەوە کەوت تەعبیر بێت لە شتێک لەوە دەکەوێت زمان بێت. بۆیە لە جەوهەردا هەر کاتێک بپرسین زمان چییە دەبێت بپرسین تەعبیر چییە?. لە ڕاستیدا تەعبیر بە مانا سادەکەی شتێکە و بە مانا بەرفراوانە هەرە گەورەکەشی شتێکی دییە. تەعبیر لە ئاستە سادەکەیدا کۆی ئەو دەربڕینانەیە کە لە ژیانی ڕۆژانە و لە میدیاکاندا بۆ پەیوەندی و لێکتێگەیشتن بە کاریدەهێنن، ئەمە ئەو ئاستەی زمان و تەعبیرە کە هەموو دەیزانین و بەکاریدەهێنین. بەڵام بە بڕوای من کە قسە لە تەعبیر بە مانا گەورەکەی دەکەین، مەبەستمان لە ئاستی پەرەسەندنی زمانە لە کایە زانستییەکاندا، واتە مەبەستمان لە تەعبیرکردنە بە زمان لە مەعریفەتێک یان زانستێکی دیاریکراو. زمانی میللەتان لە ئاستی توانادا وەکو یەکن، واتە زمانی بەهێز و لاواز بوونی نییە، بەڵام زمانی ئەزموونکراومان لەگەڵ زمانی بێئەزمووندا هەیە. زمانێک نییە بێتواناتر یان ناخۆشتر یان ناشیرینتر لە زمانێکی دیکە، بەڵام زمانمان هەیە کە ئەزموونی دووردودرێژی لەگەڵ تەعبیرکردندا هەیە لەگەڵ زماندا کە ئەو مێژووەی نییە. واتە هەموو زمانەکان لە توانادا یەکسانن، بەڵام لە ئەزموونکردنی ئەو توانایانەدا وەک یەک نیین. بۆ نمونە تواناکانی زمانی کوردی کەمتر نییە لە توانای هیچ زمانێکی دونیا، بەڵام ئەزموونی تەعبیرکردن لەم زمانەدا لە زۆربەی زمانە زیندووەکانی دونیا لاوازترە٠

لێرەوە کێشەی ڕاستەقینەی زمان بە پلەی یەکەم نە یەکخستنی زاراوەیە، نە یەکخستنی ڕێنوسە، بەڵکو بەهێزکردن و گەورەکردنی کایەکان و تواناکانی تەعبیرە. بەدرێژایی سەدەی ڕابوردوو و تا ئەمڕۆش رۆشنبیرانی کورد بۆئەوەی خۆیان لە گرفتی سەرەکی زمان بدزنەوە، کە گرفتی توانا تەعبیرییەکانێتی، بەرەو گرفتی بچوکتر ڕایانکردوە، وەک گرفتی خاڵبەندی و ڕێنوس و فۆنۆلۆگی، لە کاتێکدا ئەو کێشە ڕەواڵەتییانە، لەبەردەم کێشەی زمانێکدا کە بەدەست لاوازییەکی قووڵەوە لە ئەزموونکردنی تواناکانی خۆیدا دەناڵێنێت، هیچ نیین جگە لە کۆمەڵێک کێشەی بچوک. هەر لێرەوە ئیفلاسی عەقڵی ئەکادیمی کوردیش تەواو ئاشکرادەبێت، کە عەقڵێکە ناتوانێت لەسەر ئەزموونکردنی تواناکانی ئەم زمانە لە ئاستە مەعریفی و ئەدەبی و زانستییەکاندا ئیشبکات و لە زەلکاوی کۆمەڵە دیالۆگێکی بێزەنتی و مردودا، دەربارەی کێشە لابەلایی نوقم بووە. کێشەی زمان وابەستەی توانای تەعبیرە لە بوارە فیکری و ئەدەبییەکاندا. نوسەرێک لەو وەزیفەیەدا نوشوستی هێنا، ئەستەمە قسە لە زمانزانی بکات... ناکرێت نوسەر لە ڕوی فیکری و مەعریفییەوە بەتاڵ بێت و قسە لە زمانزانی بکات. زمانزانی لەو جێگایەدا دەردەکەوێت کە تەعبیر تێیدا قورسە و عاسییە، نەوەک لەو شوێنە سادانەدا کە عەقڵ لەگەڵ هیچ کێشەیەکی ڕاستەقینەدا دەرگیر نییە. کێشەی زمان لەو شوێنەدایە کە تەعبیر تێیدا نوێیە، لێرەوە زمانزانی ڕاستەقینە ئەو کەسە نییە کە زمانی گوندەکان دەزانێت و زاراوەی زۆر لەبەرە و دەتوانێت وەک ڕەوەندانی سەدەی نۆزدە بنوسێت، بەڵکو ئەوەیە کە کایەیەکی نوێی تەعبیر دەکاتەوە. واتە زمانی کوردی لەگەڵ کایەیەکی زانستی و فیکری نوێدا نزیکدەخاتەوە . ئێمە لەسەدەی نۆزدەدا نین، گرنگ بێت بزانین بۆ پشقل چەند هاوواتامان هەیە، لە سەدەی بیست و یەکداین و زمانێکمان دەوێت توانای خۆی لەسەر کارکردن لە کایە زانستییەکاندا تاقیبکاتەوە. لێرەوە کێشە ڕاستەقینەکانی زمان، ئەو کێشانەن کە شوێنی بەریەککەوتنی زمانن لەگەڵ بیرکردنەوەی نوێدا، لەگەڵ گرفتی تەعبیریی تازەدا، بەوەدا ئەو کێشانەش تەنیا لە کاتی بیرکردنەوە و نوسیندا دێنە بەردەست، لێرەوە گرفتی ڕاستەقینەی زمان هەمیشە کێشەیەکی فەردی نوسەرانە، وە تەنیا ئەوانیش دەتوانن چارەیبکەن. ئیدی دانانی لیژنە و دروستکردنی ئەنستیوت و بەستنی کۆنگرە کێشەی زمان چارەسەرناکات، بەڵکو ئەوەی زمان بەرەو پێشدەبات تەنیا ئەو فەردانەن کە توانایان هەیە بەرەو جێگا عاسییەکانی ڕابکێشن، بەرەو ئەو هەرێمانەی پێشتر بیرکردنەوە و نوسین لێیان نزیک نەبوونەتەوە. زمان نە لە ئەکادیمییەکاندا و نە بەدەست ڕێزمانناسەکان نە بە سەپاندنی زۆرەملێی ڕێنوس و نە بەو یاسایانەی هەندێک نوسەری «بەڕاستی نەزان» بۆ خاڵبەندی دادەنێن گەشەناکات، چونکە خاڵبەندی پەیوەندی بە ڕۆحی تێکست و لۆژیکی تەعبیر و هەناسەی گوزارەوە هەیە، لە تێکستێکەوە بۆ تێکستێک و لە هەوایەکی نوسینەوە بۆ هەوایەکی تر دەگۆڕێت و جگە لە کۆمەڵێک یاسای زۆر گشتی ئەستەمە هیچ لۆژیک و ڕێکەوتنێکی سەرتاسەری بوونی هەبێت. قەیرانی سەرەکی زمان لە ئاست تەعبیردا دەردەکەوێت، نەوەک لە ئاستەکانی تردا، هەر کات بیرکردنەوە بوێری و ئازایەتی ئەوەی تێدا نەبوو کە بچێتە ناو شوێنە سەخت و جێگا عاسییەکانەوە، زمانیش زمانێکی ترسنۆک و نادڵنیا دەبێت، توانای زمان بە بوێری بیرکردنەوە وە گرێدراوە، بیرکردنەوەی بوێر ناتوانێت بە زمانی ترسنۆکەوە بژی، لێرەوە تا پرسیاری فیکر و زانست دوورتر بڕوات، زمانیش ناچارە دوورتر بڕوات. تاکە هێزێک دەتوانێت زمان بجوڵێنێت، بیخاتە ئەزموونی قورسەوە، بیرکردنەوەیە. لێرەوە زمان لە دۆخە سروشتییە سادەکەیدا، وەک کەرەستەیەکی پەیوەندی... زمانە لە دۆخی سەرەتاییدا، قەوارەیەکی پڕ ئەگەرە. هێزی ئەم زمانە لەوەدا نییە چەند وشەی هەیە، بەڵکو لەوەدایە چەندە خۆی لەگەڵ زانستە نوێکان و کێشە تازەکاندا دەگونجێنێت، چەندە ئاسۆی گەشەی کراوەیە... بۆیە لە بنەڕەتدا دووری لە مەعریفە، دووریشە لە زمانزانین. زمانزانین شتێکی ئامادە نییە کەسێک قاچ بخاتە سەر قاچ و بڵێت من زمانزانم، بەڵکو گرێدراوی پرۆسەیەکی ڕۆژانە و بەردەوامی بیرکردنەوەیە، شەڕێکی هەمیشەییە لەگەڵ نەگووتراودا، تێکەڵییە لەگەڵ ئەو زاراوە و چەمک و کێشانەی لە زمانەکانی ترەوە دێن و لە ناو جەرگەی بیرکردنەوەی ئێمەدا جێگیر دەبن و پێویستییان بە زمانێکە بیانخاتە ناو سیستمی بیرکردنەوەوە. هێزی بیرکردنەوە لەوەدایە کە زمان بجوڵێنێت و هێزی زمانیش لەوەدایە بتوانێت بەرگەی ئەزموونی قورسی بیرکردنەوە بگرێت و سەختییەکانی دابڕێژێت و لەگەڵیدا
بگونجێت. زمانزان ئەوە نییە کە ئەو زمانە دانراوەی ئێستا باش بەکاردەهێنێت، بەڵکو ئەوەیە کە ئاسۆی بەکارهێنانە دێرینەکان جێدەهێڵێت و ڕوو لە ڕووبەری تازەی تەعبیر دەکات. زمان زانین گووتنی ئەوەیە کە نەگووتراوە بە زمان، نەوەک گووتنەوەی ئەوەی کە گووتراوە.. بۆیە هیچ کەسێک نییە بتوانێت لەسەر بەتاڵی هۆش و کەمی مەعریفەتەوە باس لە زمانزانین بکات، وەک ئەوەی بشێت زمانزانێکی جاهیل هەبیت... زمانزانی جاهیل بوونی نییە، یان جەهل هەیە بەتەنیا، یاخود زمانزانین لە پاڵ مەعریفەدا٠


12 comments:

  1. تەعبیر، عەرەبی یە. دەربڕین، کوردی یە.

    ReplyDelete
  2. I strongly contradict your claim"Every languages in the world are equally strong"now tell me how could you analyze your statement, I mean Kurdish language for instance is very poor in the vocabularies field, moreover the grammar and the structures of our writing style have many deficiency, how could be possible to be empirically confident that we have a language at least living a global expectations?

    ReplyDelete
  3. kak bachtyar be za7mat chy fontek ba kar denit chonka wshakan lay mn zoriyan dar nachn w supas

    ReplyDelete
  4. To Supernova99: It seems to me you are not so familiar with Kurdish language. On the contrary to your opinion, Kurdish vocabulary is too much rich. It is true because of a simple explicit reason; Kurdish language has a lot of dialects which simply means a lot of words and vocabulary. But, a big but, unfortunately,since we are stateless and leaderless, we have not been able to put all these dialects together and make a standard language, that is why you cannot see the richness of Kurdish language.

    ReplyDelete
  5. @Escondido, am more familiar with Kurdish language than you can imagine, and to be honest am one of the admirer of Bachtyar's writing style, he and Rahand group has invented a a very stylish literate sort of language, and I have no doubt that Kurdish language have many dialectic mosaic ancestors and predecessors but the strength of language doesn't merely measured by the number of its dialects or its topographic variations.
    You said"But, a big but, unfortunately,since we are stateless and leaderless, we have not been able to put all these dialects together and make a standard language, that is why you cannot see the richness of Kurdish language"
    Again I must disagree with you, its true that we were for quite long time under the siege of different conquerers and tyrants but that doesn't mean we must indulged to the fact that our dialectic broken up language is just as strong as French or German....the development of language is not merely determined by a political and sociocultural conflicts, you forgot to mention the effect of intellects in this regard..if we take a look at the pages of history of western Europe, German for instance have an astonishing achievement beside being in a state of war between the"Catholic and protestants" the capitalizing effects of their modern philosophers like Immanuel Kant and Hegel were leading all the way of progressing and inventing new words...similarly English Philosophers and Poets like Hume, Barkley...etc have made clear change to the context of English language, and remember not just literature, it was also in Astronomy, Sociology,Physics, morality, theology, genetics, Biology..its true that we can literally translate every single words from one language to another but that doesn't much help to say "there is no language more stronger than another language" technically we must live under the shadow of many words in foreign language that we have no alternative or literal substitution...

    ReplyDelete
  6. Of course with all regards to kak Bachtyar, am one of your fanatic fan, when I criticize any statement remember am in love with you and that doesn't mean am against you as a person...thanks for your lovely articles...cheers.

    ReplyDelete
  7. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete
  8. This comment has been removed by the author.

    ReplyDelete
  9. خۆزگە باسی زمان و زمانەوانی دابندرایە بۆ کەسی زمانەوان، ناکرێت هەر کەس ببێتە وەستای هەموو کارێک ئاخر.

    ReplyDelete
  10. بەدبەختی زمان لەوەدایە، كە زمانتێكدەران دێن و قسەی لەسەر دەكەن ... بەداخەوە ئەوەندەی میدیای زاڵ و بەختیار و ھاوڕێكانی و پاشڕەوایان زمانی كوردییان وێرانكردووە، دەوڵەتە داگیركەرەكان ھێندەیان پێنەكراوە.

    ئەگەر گومانتان لەم قسەیەی من ھەیە، تكایە سەرنجی گۆڤار و ڕۆژنامەكانی سەدەمی دەسەلاتی بەعس، گۆڤار و ڕۆژنامە كوردییەكانی ژێر سایەی كۆماری ئیسلامی ئێران بدەن و لەتەك گۆڤار و ڕۆژنامە و ڕۆمان و نووسینەكانی بەختیار و ھاوڕێیانی و پاشڕەوانیان بەراوردیان بكەن و بە ویژدانەوە وەلامی ئەم پرسیارە بدەنەوە

    ReplyDelete

  11. وتارێکی جوانە، هیچ ئینگلیزێکی نۆرماڵ لەم سەردەمەدا ناتوانێت کارەکانی شکسپیر بخوێنێتەوە بە زمانە ئەسڵیەکەی خۆی. هەموو نوسیەنەکان تازەکراونەتەوە. هیچ زمانێک رەسەن نیەو منش لەگەڵ ئەوەدام کە تەعبیر گرنگترە لە خودی زمانەکە.

    ReplyDelete
  12. نووسێنێکی لاواز، بێسەروبەر، شێواندنی زمان و دەربڕین و لێکدانەوەکانیەتی. ئەەگر زمان بەتەنیا دەربڕین "تەعبیر" بێ، ئیدی زمانی ئاماژە سەرکەوتووترینیان دەبێ!! خۆزگە لە خۆڕاوە خەنجەر لە جەستەی زامداری زمان نەدەوەشێندرا

    ReplyDelete