Friday 2 December 2011

کیریلوف‌و رۆحی تیرۆریزم 1


له‌ڕۆمــــــانی ئەهریمەنەکـــانی دۆستۆفسکیدا، دیالۆگێک له‌نێوان حیکایەتخوانی سەرەکی‌و کیریلوفدا هەیە کە ناوەڕۆکە سەرەکییەکەی دەربارەی ئازارە. لەوێدا کیریلوف ئەو پرسیارە دەکات «بۆ مرۆڤەکان ناوێرن خۆیان بکوژن؟» «بۆ هێندەش کەم خۆیان دەکوژن؟». کیریلوف هۆی کەمی خود کوژییەکە دەگێڕێتەوە بۆ دوو هۆ کە یەکەمیان ترسە له‌ئازار‌و ئەوی دیان ترسە له‌ژیانی ئەو دیو ئەم دونیایە. بەپێی تیورەکەی کیریلوف مرۆڤ بوونەوەرێکی ترسنۆکە، ترسەکەشی ترسە له‌ئازار. لەوێدا کیریلوف بە هاودەمەکەی دەڵێت «بەردێکی زۆر گەورە بهێنە پێشچاوی خۆت، بە ئەندازەی باڵاخانەیەکی گەورە کە بەسەر رێگایەکەوە وستاوە‌و تۆ له‌ژێریدایت، ئاخۆ تۆ هەست بە ئازار دەکەیت گەر هاتوو ئەو بەردە راستە‌و راست بکەوێت بەسەرتدا ؟ ». هەڵبەت وەڵامەکە ئەوەیە کە نا، مرۆڤ گەر بەردێکی وا زەبەلاح بکەوێت بەسەریدا کاتێکی بۆ ئازار نابێت، مردنەکەی بە جۆرێک یەکسەرە‌و خێرا دەبێت فریای ئازار ناکەوین. بە بڕوای کیریلوف مرۆڤ گەرچی دەزانێت ئازاری نابێت، بەڵام هەتا گەورەترین زاناکانیش هەر له‌جۆرە مردنێکی وەها دەترسن، چونکە گەورەترین لاوازیی مرۆڤەکان ئەوەیە ناتوانن خۆیان لەو ترسە پاکبکەنەوە. بەبڕوای ئەو ئەمە ترسنۆکی مرۆڤ پیشاندەداتەوە، ئەو دەڵێت «ئەمە ترسنۆکییە، فریوە، ژیان خۆی ئازارە، خۆی ترسە، مرۆڤ بوونەوەرێکی بەدبەختە، مرۆڤ بۆیە ژیانی خۆش دەوێت، چونکە ئازار‌و بەدبەختی خۆشدەوێت. نرخی ژیانیش ئازار‌و ترسە‌و هەر واش بووە، مرۆڤ تا ئێستا نەبۆتە مرۆڤ، بەڵام مرۆڤێکی نوێ دێت، مرۆڤێکی شاناز‌و بەختەوەر. مرۆڤێک کە بەلایەوە گرنگ نییە بژی یاخود بمرێت، ئەوەیە مرۆڤی نوێ. مرۆڤێکە بەسەر ئازار‌و ترسدا سەردەکەوێت، خۆی دەچێتە شوێنی یەزدان، ئەو یەزدانەی دی بوونی نامێنێت‌و خۆی دەبێتە خودا». کیریلوف رای وایە «بەردەکە خۆی ئازاری نییە، بەڵام ئازارەکە لەو ترسەدایە کە له‌بەردەکە هەمانە. خودا ئازاری ئەو ترسەیە کە دەرهەق بە مەرگ له‌دڵماندایە. هەر مرۆڤێک بەسەر ئازار‌و ترسدا سەرکەوت، خۆی دەبێتە خودا. ئەوکات ئیدی ژیانێکی نوێ دەست پێدەکات، مرۆڤێکی نوێ سەرهەڵدەدات، هەموو شتێک نوێ دەبێت». «لەشی مرۆڤ دەگۆڕێت، جیهان دەگۆڕێت، کارەکانمان دەگۆڕێن، سۆز‌و بیرکردنەوەکانمان دەگۆڕێن». لێرەدا حیکایەتخوانی رۆمانەکە دەڵێت «گەر ژیان‌و مردن نرخیان نەماوە، ئەوکات مرۆڤەکان هەموو خودکوژیدەکەن، رەنگە ئەوە گۆڕانەکە بێت». بەڵام کیریلوف رای وایە «ئەوە نرخێکی نییە، چونکە درۆ له‌بەیندەچێت، ئەوەی بیەوێت بگات بەوپەڕی ئازادی دەبێت توانای خودکوژی تێدابێت. ئەو کەسە دەست دەخاتە سەر جەوهەری فریوەکە. ئازادییەکی باڵا بوونی نییە، هەموو شتەکان تەنیا لێرەن، له‌پشت ئێرەشەوە هیچی دی نییە. ئەوەی بتوانێت خودکوژی بکات خۆی خودایە. هەموو مرۆڤێک خۆی دەتوانێت کارێک بکات خودا بوونی نەمێنێت، هیچ شتێک بوونی نەمێنێت. بەڵام هیچ کەس تا ئەمڕۆ هیچی نەکردوە». لێرەدا هاودەمەکەی ئەوەی بەبیردەهێنێتەوە‌و دەڵێت «بەڵام تا ئێستا ملیۆنەها مرۆڤ خودکوژییان کردوە». کیریلوف سوورە لەسەر بۆچوونەکانی‌و دەڵێت «لەبەر هۆی تر خودکوژییان کردوە، هەمیشە بەترسەوە خودکوژییان کردوە، هەرگیز له‌پێناوی بەزاندنی ترسدا خودکوژیان نەکردوە. تەنیا ئەوەی له‌پێناوی بەزاندنی ترسدا خۆی دەکوژێت، لەوساتە وەختەدا خۆشی دەبێتە خودا».
ئەوەی جارێک یان چەندجارێک بۆچوونەکانی کیریلوف بخوێنێتەوە، تێدەگات ریشە قووڵەکانی تیرۆریزمی مۆدێرن له‌کوێوە هاتووە. دڵنیام هەموو ئەو خودکوژە تیرۆریستانەی بەسەر زەویدا تێپەڕیون، گەلێک بەو رستەی کیریلوف شادومان دەبن کە دەڵێت «ئەوەی بیەوێت بگات بەوپەڕی ئازادی دەبێت توانای خودکوژی تێدابێت»، وەختە بڵێم بەدەگمەن رێدەگەوێت هیچ تیوریزەکارێکی هاوچەرخ بەم روونییەی کیریلۆف تەعبیری له‌ڕۆحی تیرۆریزم کردبێت. شتێکی سەیر نییە ئەم کێشەیە بە قووڵی لەم رۆمانەی دۆستۆفسکیدا ئامادەبێت، رۆمانەکە ساڵی 1873 دەرچووە، ئەوەی سەیری مێژووی دواتری ئەوروپا بکات، بە روونی دەبینێت کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە، شانۆی هەزاران کاری تیرۆریستی گەورە بووە کە دەیان بەرپرسی گەورە‌و شا‌و شاژنیان کردۆتە ئامانجی خۆیان. لەسەردەمی رۆمانەکە‌و ساڵانی دواتردا کێشەی تیرۆر کێشەی سەرەکی ئەوروپا‌و ئەمریکا‌و روسیا بووە، کامۆ له‌کتێبی «مرۆڤی یاخی»دا، چەندین ئاماری ورد لەسەر ژمارەی کارە تیرۆریستییە گەورەکانی ئەو ساڵانە تۆماردەکات. واتە ئەو دەمەی دۆستۆفسکی لەم رۆمانەدا بە قووڵی لەگەڵ کێشەی تیرۆردا دەرگیر دەبێت، ئەم گرفتە بابەتی تیوریزەکردنێکی سیاسی‌و فەلسەفی گەورە بووە، دۆستۆفسکیش له‌پێشەنگی ئەوانەدایە کە بۆ یەکەمجار کێشەی تیرۆر دەگۆڕن بۆ کێشەیەکی ئەدەبی‌و دەیکەن بە بابەتی رۆمانێکی گەورە. راستە ریشە راستەقینەکانی کێشەی تیرۆر، بە مانا مۆدێرنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شۆڕشی فەرەنسی، بەڵام لەگەڵ بڵاوبوونەوەی فیکری ئیلحادی‌و شۆڕشگێڕیدا له‌ئەوروپا، جۆرە تیرۆرێکی نوێ بەرهەمهات کە قووڵ پەیوەندی بەسەرهەڵدانی ئایدیا‌و فەلسەفە نوێکانەوە هەبووە. ئەوەی له‌تێزەکەی کیریلوفدا گرنگە، نزیکییەتی لەو رۆحە عەدەمییە تازەیەی لەمسەر بۆ ئەوسەر ئەوروپا دەگرێتەوە.
ئەوەی کیریلوف لەو دیالۆگەدا باسیدەکات «سەرکەوتنی مرۆڤ بەسەر ترسدا له‌مردن» وە راکێشانی ئەم تێزەیەیە بەرەو جێگا‌و دەرەنجامە هەرە سەرپەڕەکانی. گەر قووڵ بڕوانین ژێرخانی راستەقینەی فیکری هەموو تیرۆریستێک «ئیماندار بێت یان مولحید» له‌سەر بێباکی دەرهەق بە ژیان‌و مردن دروستبووە، واتە لەسەر تێپەڕاندنی ترسی مەرگ دامەزراوە. ئەوەی له‌مردن بترسێت ناتوانێت تیرۆریستێکی باش بێت، بۆیە مەرجی یەکەمی بوون بە تیرۆریست نەترسانە له‌مردنە، بێباکییە دەرهەق بەوەی ئایا زیندووبیت یان مردوو.
لای کیریلوف مرۆڤی نوێ ئەو کەسە نییە کە بیری نوێ‌و ئایدیای نوێ بەرهەمدەهێنێت، بەڵکو بوونەوەرێکی سوپەرمانییە کە بەسەر «ترسدا له‌ئازار» سەرکەوتووە، تاکە بەڵگەش له‌ڕێگایەوە مرۆڤ بتوانێت ئازایەتی خۆی نیشانبدات‌و بیسەلمێنێت دەرهەق بە ئازار بێباکە، ئەوەیە هێزی خودکوژی تێدابێت. لێرەوەیە کیریلوف دەگاتە یەکێک له‌دەرەنجامە هەرە ترسناکەکان، کە بە بڕوای من سەدای ئەم رستەیە بە تەواوی مێژووی دواتردا دێت‌و له‌هەموو جێگایەکی دونیادا دەنگدەداتەوە. لای کیریلوف مرۆڤی نوێ ئەو کەسەیە کە توانای خودکوژی تێدا بێت‌و دەرهەق بە ژیان‌و مردن بێباک بێت. گەر ورد بڕوانین دەبینین مێژووی دوای ئەم رستەیە، پڕە لەوجۆرە مرۆڤە نوێیەی کە کیریلوف بانگەشەی بۆ دەکات. بەبێ سەرهەڵدانی مرۆڤێکی بێباک دەرهەق بە ژیان‌و مردن، بەبێ لەدایکبوونی مرۆڤێک کە ترسی له‌ئازار شکاوە، ئەستەمە بتوانین لەو ژێرخانە زیهنییە تێبگەین کە جەنگی جیهانی یەکەم یان دووەم یاخود ئەزموونی ستالینی یان هیتلەریی لەسەر دامەزاوە. لەم نمونە کیریلۆفییەدا سەروکارمان لەگەڵ مرۆڤێکدا نییە کە ئازایە‌و ناترسێت، بەڵکو سەروکارمان لەگەڵ مەخلوقێکی تەماحکار‌و ترسناکدایە کە دەیەوێت جێگای خودا بگرێتەوە. ئەوەی بیەوێت وەک خودای لێبێت دەبێت توانای خودکوژیی تێدابێت، وەختە بڵێم ئەو رستەیەی کیریلوف پرەنسیپی هەمیشەیی‌و ژێرخانی سەرەکی هەموو مۆراڵێکی تیرۆریستییە. لێرەدا تیرۆریستی مولحید‌و ئیماندار جیاوازیان نییە، تیرۆریستی ئیماندار پتر له‌مولحید دەیەوێت جێگای خودا بگرێتەوە‌و بەناوی ئەوەوە بڕیار له‌سەر چارەنوس‌و مان‌و نەمانی ئەوانی تر بدات. هەست نەکردنیش بە ئازار لێرەدا ئازایەتی نییە، بەڵکو گەیشتنی عەدەمییەتە بە ترۆپکی خۆی. ئیدی بێباکی مرۆڤ دەرهەق بە مان‌و نەمانی خۆی دەبێتە سەرەتای گەورەبوونی بێباکییەکانی دەرهەق بە مان‌و نەمانی ژیان... بۆیە بە گەڕانەوە بۆ کیریلوف دەتوانین بڵێین تیروریزم تەنیا جۆرە خودکوژییەکی نیازدار نییە، بۆ مەبەستێکی دینی یان سیاسی، بەڵکو هەمیشە له‌بێباکییەکی قووڵەوە دەرهەق بە ژان‌و مەرگ هەڵدەقوڵێت، بێباکییەک هەوڵدەدات بگاتە بێباکی خوداوەند کە هەرگیز ژان‌و مەرگ نایگەنێ‌و دەستیان پێیدا راناگات. 

زمان زانین


مەسەلەی زمان گرێدراوی کێشەیەکی قووڵترە کە کێشەی تەعبیرە. هیچ کات مەسەلەی زمان لە مەسەلەی تەعبیر جیانابێتەوە، هەروەخت زمان لەوە کەوت تەعبیر بێت لە شتێک لەوە دەکەوێت زمان بێت. بۆیە لە جەوهەردا هەر کاتێک بپرسین زمان چییە دەبێت بپرسین تەعبیر چییە?. لە ڕاستیدا تەعبیر بە مانا سادەکەی شتێکە و بە مانا بەرفراوانە هەرە گەورەکەشی شتێکی دییە. تەعبیر لە ئاستە سادەکەیدا کۆی ئەو دەربڕینانەیە کە لە ژیانی ڕۆژانە و لە میدیاکاندا بۆ پەیوەندی و لێکتێگەیشتن بە کاریدەهێنن، ئەمە ئەو ئاستەی زمان و تەعبیرە کە هەموو دەیزانین و بەکاریدەهێنین. بەڵام بە بڕوای من کە قسە لە تەعبیر بە مانا گەورەکەی دەکەین، مەبەستمان لە ئاستی پەرەسەندنی زمانە لە کایە زانستییەکاندا، واتە مەبەستمان لە تەعبیرکردنە بە زمان لە مەعریفەتێک یان زانستێکی دیاریکراو. زمانی میللەتان لە ئاستی توانادا وەکو یەکن، واتە زمانی بەهێز و لاواز بوونی نییە، بەڵام زمانی ئەزموونکراومان لەگەڵ زمانی بێئەزمووندا هەیە. زمانێک نییە بێتواناتر یان ناخۆشتر یان ناشیرینتر لە زمانێکی دیکە، بەڵام زمانمان هەیە کە ئەزموونی دووردودرێژی لەگەڵ تەعبیرکردندا هەیە لەگەڵ زماندا کە ئەو مێژووەی نییە. واتە هەموو زمانەکان لە توانادا یەکسانن، بەڵام لە ئەزموونکردنی ئەو توانایانەدا وەک یەک نیین. بۆ نمونە تواناکانی زمانی کوردی کەمتر نییە لە توانای هیچ زمانێکی دونیا، بەڵام ئەزموونی تەعبیرکردن لەم زمانەدا لە زۆربەی زمانە زیندووەکانی دونیا لاوازترە٠

لێرەوە کێشەی ڕاستەقینەی زمان بە پلەی یەکەم نە یەکخستنی زاراوەیە، نە یەکخستنی ڕێنوسە، بەڵکو بەهێزکردن و گەورەکردنی کایەکان و تواناکانی تەعبیرە. بەدرێژایی سەدەی ڕابوردوو و تا ئەمڕۆش رۆشنبیرانی کورد بۆئەوەی خۆیان لە گرفتی سەرەکی زمان بدزنەوە، کە گرفتی توانا تەعبیرییەکانێتی، بەرەو گرفتی بچوکتر ڕایانکردوە، وەک گرفتی خاڵبەندی و ڕێنوس و فۆنۆلۆگی، لە کاتێکدا ئەو کێشە ڕەواڵەتییانە، لەبەردەم کێشەی زمانێکدا کە بەدەست لاوازییەکی قووڵەوە لە ئەزموونکردنی تواناکانی خۆیدا دەناڵێنێت، هیچ نیین جگە لە کۆمەڵێک کێشەی بچوک. هەر لێرەوە ئیفلاسی عەقڵی ئەکادیمی کوردیش تەواو ئاشکرادەبێت، کە عەقڵێکە ناتوانێت لەسەر ئەزموونکردنی تواناکانی ئەم زمانە لە ئاستە مەعریفی و ئەدەبی و زانستییەکاندا ئیشبکات و لە زەلکاوی کۆمەڵە دیالۆگێکی بێزەنتی و مردودا، دەربارەی کێشە لابەلایی نوقم بووە. کێشەی زمان وابەستەی توانای تەعبیرە لە بوارە فیکری و ئەدەبییەکاندا. نوسەرێک لەو وەزیفەیەدا نوشوستی هێنا، ئەستەمە قسە لە زمانزانی بکات... ناکرێت نوسەر لە ڕوی فیکری و مەعریفییەوە بەتاڵ بێت و قسە لە زمانزانی بکات. زمانزانی لەو جێگایەدا دەردەکەوێت کە تەعبیر تێیدا قورسە و عاسییە، نەوەک لەو شوێنە سادانەدا کە عەقڵ لەگەڵ هیچ کێشەیەکی ڕاستەقینەدا دەرگیر نییە. کێشەی زمان لەو شوێنەدایە کە تەعبیر تێیدا نوێیە، لێرەوە زمانزانی ڕاستەقینە ئەو کەسە نییە کە زمانی گوندەکان دەزانێت و زاراوەی زۆر لەبەرە و دەتوانێت وەک ڕەوەندانی سەدەی نۆزدە بنوسێت، بەڵکو ئەوەیە کە کایەیەکی نوێی تەعبیر دەکاتەوە. واتە زمانی کوردی لەگەڵ کایەیەکی زانستی و فیکری نوێدا نزیکدەخاتەوە . ئێمە لەسەدەی نۆزدەدا نین، گرنگ بێت بزانین بۆ پشقل چەند هاوواتامان هەیە، لە سەدەی بیست و یەکداین و زمانێکمان دەوێت توانای خۆی لەسەر کارکردن لە کایە زانستییەکاندا تاقیبکاتەوە. لێرەوە کێشە ڕاستەقینەکانی زمان، ئەو کێشانەن کە شوێنی بەریەککەوتنی زمانن لەگەڵ بیرکردنەوەی نوێدا، لەگەڵ گرفتی تەعبیریی تازەدا، بەوەدا ئەو کێشانەش تەنیا لە کاتی بیرکردنەوە و نوسیندا دێنە بەردەست، لێرەوە گرفتی ڕاستەقینەی زمان هەمیشە کێشەیەکی فەردی نوسەرانە، وە تەنیا ئەوانیش دەتوانن چارەیبکەن. ئیدی دانانی لیژنە و دروستکردنی ئەنستیوت و بەستنی کۆنگرە کێشەی زمان چارەسەرناکات، بەڵکو ئەوەی زمان بەرەو پێشدەبات تەنیا ئەو فەردانەن کە توانایان هەیە بەرەو جێگا عاسییەکانی ڕابکێشن، بەرەو ئەو هەرێمانەی پێشتر بیرکردنەوە و نوسین لێیان نزیک نەبوونەتەوە. زمان نە لە ئەکادیمییەکاندا و نە بەدەست ڕێزمانناسەکان نە بە سەپاندنی زۆرەملێی ڕێنوس و نە بەو یاسایانەی هەندێک نوسەری «بەڕاستی نەزان» بۆ خاڵبەندی دادەنێن گەشەناکات، چونکە خاڵبەندی پەیوەندی بە ڕۆحی تێکست و لۆژیکی تەعبیر و هەناسەی گوزارەوە هەیە، لە تێکستێکەوە بۆ تێکستێک و لە هەوایەکی نوسینەوە بۆ هەوایەکی تر دەگۆڕێت و جگە لە کۆمەڵێک یاسای زۆر گشتی ئەستەمە هیچ لۆژیک و ڕێکەوتنێکی سەرتاسەری بوونی هەبێت. قەیرانی سەرەکی زمان لە ئاست تەعبیردا دەردەکەوێت، نەوەک لە ئاستەکانی تردا، هەر کات بیرکردنەوە بوێری و ئازایەتی ئەوەی تێدا نەبوو کە بچێتە ناو شوێنە سەخت و جێگا عاسییەکانەوە، زمانیش زمانێکی ترسنۆک و نادڵنیا دەبێت، توانای زمان بە بوێری بیرکردنەوە وە گرێدراوە، بیرکردنەوەی بوێر ناتوانێت بە زمانی ترسنۆکەوە بژی، لێرەوە تا پرسیاری فیکر و زانست دوورتر بڕوات، زمانیش ناچارە دوورتر بڕوات. تاکە هێزێک دەتوانێت زمان بجوڵێنێت، بیخاتە ئەزموونی قورسەوە، بیرکردنەوەیە. لێرەوە زمان لە دۆخە سروشتییە سادەکەیدا، وەک کەرەستەیەکی پەیوەندی... زمانە لە دۆخی سەرەتاییدا، قەوارەیەکی پڕ ئەگەرە. هێزی ئەم زمانە لەوەدا نییە چەند وشەی هەیە، بەڵکو لەوەدایە چەندە خۆی لەگەڵ زانستە نوێکان و کێشە تازەکاندا دەگونجێنێت، چەندە ئاسۆی گەشەی کراوەیە... بۆیە لە بنەڕەتدا دووری لە مەعریفە، دووریشە لە زمانزانین. زمانزانین شتێکی ئامادە نییە کەسێک قاچ بخاتە سەر قاچ و بڵێت من زمانزانم، بەڵکو گرێدراوی پرۆسەیەکی ڕۆژانە و بەردەوامی بیرکردنەوەیە، شەڕێکی هەمیشەییە لەگەڵ نەگووتراودا، تێکەڵییە لەگەڵ ئەو زاراوە و چەمک و کێشانەی لە زمانەکانی ترەوە دێن و لە ناو جەرگەی بیرکردنەوەی ئێمەدا جێگیر دەبن و پێویستییان بە زمانێکە بیانخاتە ناو سیستمی بیرکردنەوەوە. هێزی بیرکردنەوە لەوەدایە کە زمان بجوڵێنێت و هێزی زمانیش لەوەدایە بتوانێت بەرگەی ئەزموونی قورسی بیرکردنەوە بگرێت و سەختییەکانی دابڕێژێت و لەگەڵیدا
بگونجێت. زمانزان ئەوە نییە کە ئەو زمانە دانراوەی ئێستا باش بەکاردەهێنێت، بەڵکو ئەوەیە کە ئاسۆی بەکارهێنانە دێرینەکان جێدەهێڵێت و ڕوو لە ڕووبەری تازەی تەعبیر دەکات. زمان زانین گووتنی ئەوەیە کە نەگووتراوە بە زمان، نەوەک گووتنەوەی ئەوەی کە گووتراوە.. بۆیە هیچ کەسێک نییە بتوانێت لەسەر بەتاڵی هۆش و کەمی مەعریفەتەوە باس لە زمانزانین بکات، وەک ئەوەی بشێت زمانزانێکی جاهیل هەبیت... زمانزانی جاهیل بوونی نییە، یان جەهل هەیە بەتەنیا، یاخود زمانزانین لە پاڵ مەعریفەدا٠


Monday 28 November 2011

دوو دەموچاوەکەی ژەنرال
«بەسەرهاتی وێنەیەک»




هەر کات باسی جەنگی فیتنام دەکرێت، ڕاستەوخۆ سێ وێنەم دێتەوە یاد. وێنەی یەکەم، نیگار پێنج منداڵی گریاوە لەسەر شەقامێک، لە ناوەڕاستیاندا کچێکی منداڵی ڕووت هەیە، دەگری و ڕادەکات و دەلەرزێت، لە پشتیشەوە چەند سەربازێکی خودە بەسەر دەبینرێن. وێنەی دووەم، نیگاری منداڵێکی ڤیتینامییە کە سەربازێکی زۆر زلی ئەمریکایی بەدیل گرتووە و داویەتە پێش خۆی. وێنەی سێهەمیش «کە بابەتی ئەم باسەمانە» وێنەیەکی ناسراو و بینراوترە، وێنەی چرکە ساتێکی زۆر کورتی نێوان مەرگ و ژیانە. پیاوێکی ڤیتنامی بچوک، قژێکی کورتی بەجۆرێکی سەرەنجڕاکێش بۆسەرەوە هەڵداوەتەوە، بە دەمانچەیەکەوە لەسەر لا وەستاوە، زیاتر پشتی لە کامێرایە، دەستی درێژکردوە، دەمانچەکەی خستۆتە سەر سەری گەنجێکی ڤیتینامی کە لە جلێکی چوارگۆشەی خەتدار و پانتۆڵێکی کورتدا وەستاوە. وێنەکە لەو ساتەدا گیراوە کە پێدەچێت گوللەکە تێیدا بەر سەری گەنجەکە کەوتبێت، هیچ شتێک لە ئاسەواری گوللەکە دیار نییە، خوێن نابینین، هێند هەیە دەموچاوی فیتکۆنگەکە بە جۆرێک گرژ بووە کە هەموو نیشانەی پێکانی هەڵگرتووە، قژی بەجۆرێک بەلادا جوڵاوە، وەک بایەکی خێرا لەگەڵ جوڵەی گوللەکەدا بردبێتی٠
ئەم وێنەیە لە هەموو وێنەکانی تری جەنگی ڤیتنام لای من کاریگەرترە، لە هەموو چیرۆکەکانی جەنگ و لە ناوی هەموو قارەمانەکانیدا پتر بە یادەوەرییەوە دەنوسێت. سی و پێنج ساڵ لە مەوبەر وێنەکەم بینیوە، بەڵام هەر کات بیر لە جەنگ و دڕندەیی مرۆڤ بکەمەوە، پتر لە هەر نیگارێکی تر دێتەوە یادم. هەڵبەت من تەنیا کەس نیم کە ئەو هەستەم هەیە، وێنەکە یەکێکە لە ناودارترین وێنەکانی سەدەی بیست، یەکێکە لە ناودارترین وێنەکانی مێژووی جەنگیش، ئێستا بۆتە بەشێک لە یادەوەری دەستەجەمعیمان وەک مرۆڤ. هەندێک وادادەنێن ئەم وێنەیە ڕۆڵێکی گرنگی لەوەدا بینیوە ئەمریکا جەنگی ڤیتنام بدۆڕێنێت٠
بەتەواوی یادم نییە لە چ تەمەنێکدا ئەو وێنەیەم بینیوە، پێدەچێت لە نێوان چواردە و پازدە ساڵاندا بووبم، ئەوکاتە شتێکم دەربارەی نەدەزانی، تەنیا وێنەیەکی ترسناکی جەنگ بوو، وەک دیمەنی نێو فلیمێک بوو بۆ من. بەڵام ئەوەی دەموچاوی ژەنراڵ لە پێشەوە ببینم و سەیری دەموچاوی بکەم، بەشێک بوون لە خولیاکانی ئەو دەمم، دەمی هەرزەکاریی، دەمی خواست بۆ بینینی هەموو شتێک، سەردەمی تینوێتی بۆ تێگەیشتن و تەماشاکردن. ئەو دەم دەرگایەکم نەبوو، لێوەی بزانم ئەو پیاوەی لە وێنەکەدا ڤیتکۆنگەکە دەکوژێت کێیە. ساڵانێک دواتر لە کتێبی « زیندەگی، جەنگە و هیچی تر»ـی ژنە ڕۆژنامەنوسی ئیتالی ئۆریانا ڤالاچی دا شتگەلێکی زۆرم دەربارەی وێنەکە دەستکەوت. ڤالاجی لەو دەمەدا وەک پەیامنێرێکی جەنگ لە ڤیتنام کاردەکات، کاتی وێنەکە دەگەڕێتەوە بۆ دوا جەژنی تیت، سەری ساڵی نوێی ڤیتینامی، لەو وەرزەدا فیتکۆنگەکان هێرشێکی بەرین بۆسەر سایگۆن دەست پێدەکەن. ئەوەی لە وێنەکەدا جێگای سەرەنجە ئەو دەست نە لەرزین و دڵنیاییەیە کە بکوژ لە گرتنی دەمانچەکەدا دەریخستووە. کوژراوەکە پێشمەرگەیەکی کۆمۆنیستی ڤیتکۆنگە بە ناوی نگوین ڤان لام، بکوژەکەش ژەنراڵ لۆن، بەڕێوەبەری پۆلیسی سایگۆنە و هەواداری ئەو حکومەتەیە کە ئەمریکاییەکان لە باشووری ڤیتنام پشتگیریدەکەن. وێنەکەش لە فۆتۆی وێنەگر «ئیدی ئادەمس» هەواڵگری ئاسیۆشێتدپرێسە لە ڤیتنام، لە ڕۆژی 1 فێبریوەری ساڵی 1968 دا گیراوە. تراژیدیای پشت وێنەکە لەویادا تەواو نابێت. ئەوەی سەرەنجی من ڕادەکێشێت پەیوەندی نێوان وێنەگر و پیاوکوژەکەیە، واتە پەیوەندی نێوان ئیدی ئادەمس و ژەنرال لۆنە... شتێکی سەرەنجڕاکێشە کە لە بری ئەوەی ژەنراڵ بەدەنگی بەرز لە تاوانەکەی پەشیمان بێتەوە، ئیدی ئادەمس لە وێنەکەی پەشیماندەبێتەوە. ئێستا ڕستەکانی ئیدی ئادەمس بە ئەندازەی وێنەکە بەناوبانگن «ژەنەراڵ فیتکۆنگێکی کوشت، منیش بە کامێراکەم ژەنراڵم کوشت. فۆتۆ هەمیشە وەک بەهێزترین چەکی دونیا دەمێنێتەوە. خەڵک هەمیشە باوەڕی پێدەکەن، بەڵام فۆتۆش دەتوانێت زۆر باش درۆبکات، هەتا بێئەوەی بشێوێنرێت یان دەستکاری بکرێت. فۆتۆش تەنیا نیوەی ڕاستی دەگوازێتەوە. ئەوەی ئەو فۆتۆیە نایڵێت ئەوەیە «گەر تۆ لەو کاتە و لەو شوێنەدا لە جێگای ژەنراڵدا بوویتایە چیت دەکرد، لەو ڕۆژە گەرمەدا، دواجار ئەو بەدکارەت گرتووە کە یەکێک و دووان و سیان لە سەربازە ئەمریکاییەکانی کوشتووە؟»٠

بە هۆی ئەو وێنەیەوە ژەنراڵ لۆن بوو بە سەمبولی شەڕانگێزی و خراپەکاری لە دونیادا، بەڵام ئێدی ئادەمس دواتر چەندەهاجار داوای لێبوردن لە ژەنراڵ دەکات لەسەر وێنەکەی، تەواو پەشیمانیش دەبێتەوە لە گرتنی. ژەنراڵ لۆن دوای جەنگ و کەوتنی سایگۆن، هەڵدێت بۆ ئەمریکا و لەوێ دوکانێکی پیتزا دادەنێت، دواجار کە لەوێش شوناسی ئاشکرادەبێت، بە هۆی نەبوونی کڕیارەوە لە ساڵی 1991 دا پیتزەریاکەی دادەخات و لە ساڵی 1998 بە شێرپەنجە دەمرێت. ئاخۆ ئەو چارەنوسە بەدەیە کە وا لە ئیدی ئادەمس دەکات پەشیمان بێتەوە? ئاخۆ ژەنراڵ لۆن پیاوێکی زۆر بەد نەبووە، وەکو ئادەمسی وێنەگر دەیەوێت بیخاتە خەیاڵمانەوە؟٠
شتێک لە نۆستالژی دەمباتەوە بۆ بیست و پێنج ساڵ لە مەوبەر، بۆ دەمێک کە کتێبەکەی ڤالاچیم خوێندەوە، دووبارە دەگەڕێمەوە سەر هەمان کتێب. لەوێدا چەند چاوپێکەوتنێکی سەرەنجڕاکێش لە نێوان ئۆریانا ڤالاچی و ژەنراڵ لۆندا دەخوێنینەوە. هەڵبەت ڤالاچی یەکێکە لە ناودارترین دیدارسازەکانی دونیا، ناوبانگیشی لەوەوە دێت کە زۆر هەست و نەستی خۆی لە داڕشتنەوەی فەزای چاوپێکەوتنەکاندا دەخاتەکار. ساڵڕۆژی یەکەمین چاوپێکەوتنی ڤالاچی و ژەنراڵ دەگەڕێتەوە بۆ حەڤدەی سێپتەمبەری ساڵی 1967، واتە بۆ 45 ڕۆژ بەر لە وێنەکە. روخساری ژەنراڵ لە وێنەکەدا دیار نییە، بەڵام ڤالاچی وەک ناشیرینترین پیاوێک وەسفیدەکات تا ئەوکاتە بینیوێتی، دەڵێت ژەنراڵ بەجۆرێک ناشیرین بووە، بە چەژنێک لووتن و دەمزل و بێ چەنە بووە، ئەو بە بینینی خواستی ڕشانەوەی تیا پەیدابووە. بەڵام ژەنراڵ لە چاوپێکەوتنەکەدا خۆی بەمجۆرە وەسفدەکات «وای خانم، من عاشقی گوڵم، هەموو ڕۆژێک دەبێت گوڵی تازە بنێنە سەر مێزەکەم، دەبێت لەسەر هەر گوڵێکیش دڵۆپێک شەونم هەبێت، یەک دڵۆپ و بەس... من کەسێکی تابڵێی ڕۆمانسیم، دەزانیت? گوڵ، مۆسیقا ... هەموو شەوێک دەبێت گوێ لە مۆسیقا بگرم، برامس، شۆپان. بە پیانۆ ئاوازەکانیان لێدەدەم و خۆم گۆرانی لەگەڵدا دەسازێنم»٠
ئاخۆ دەکرێت مرۆڤ شۆپانیش لێبدات و لە ناوەڕاستی شەقامێکیشدا دیلێک بەدەستی بەستراوەوە بکوژێت?. بەڵێ... مرۆڤ دەکرێت عاشقی گوڵ بێت و ژەنراڵێکی ترسناکیش بێت، دەشێت حەزی لە شەونمی سەر گوڵ بێت و بەوجۆرەش لە ناوەراستی شەقامێکی خاڵیدا دیلێک بکوژێت. دەکرێت هەم ناسک و هەم خوێنمژ بێت. ژەنراڵ کاراکتەرێکی ناوازە نییە، ئەوە وێنەی سیاسی مۆدێرنە، سیاسییەک کە بەدیوێکدا خۆی گەلێک پاکوتەمیز و ڕۆشنبیر و هونەردۆست دەردەخات، بە دیوەکەی دیشدا دەتوانێت تا ئەوپەڕی دڕندەیی دڕندە بێت. ژەنراڵ لۆن، کەسێکی دەگمەن و سەرپەڕ نییە، بەڵکو تەنیا نمونەیەکی زەقە بۆ ئەوجۆرە کاراکتەرە سیاسی و سەربازییەی دەوڵەتی هاوچەرخ لە هەموو شوێنێکی دونیادا پێویستی پێیەتی. وێنەی ژەنراڵ لە کتێبەکەی ڤالاچیدا ئەووێنەیە نییە کە ئیدی ئادەمس دواتر بۆی دەکێشێت، وەک پیاوێک کە کامێرا خیانەتی دەرهەق کردبێت و زوڵمی لێکردبێت. ژەنراڵ کەسێکی شەڕانگیزیی توندکارە کە بۆ دەرکردنی فیتکۆنگ لە سایگۆن گەڕەکەکانی ناو سایگۆن بە ناپاڵم دەسووتێنێت٠
ڕاستییەک ژەنەرال لۆن بۆمانی جێدەهێڵێت ئەوەیە، سیاسی لە جیهانی ئەمڕۆماندا پێویستی بە هەردوو دەموچاوەکە هەیە، بێهیچ یەکێک لەو دوو دەموچاوە ناژی، بەدیوێک دەبێت خۆی وەک عاشقی گوڵ نیشانبدات، وەک ئەو کەسە شارستانییەی کە زۆر پەیوەندی بە ئەدەب و مۆسیقا و کولتوورەوە هەیە، بە دیوێکی دیش دەبێت توانای ئەنجامدانی ناشیرینترین کوشتنی تێدا بێت. هیچ یەک لەم دوو دەموچاوە بێ یەکتری ناژین، یەک یەکتر تەواودەکەن، یەک یەکتر دروستدەکەنەوە. بەڵام هەموو سیاسییەک وەک ژەنراڵ لۆن فۆتۆگرافێکی وەک ئادەمس و ڕۆژنامەنوسێکی وەک ڤالاچی دەست ناکەوێت، لە نزیکەوە هەر دوو ساتەکەی بۆ تۆماربکەن، ناکۆکییەکەی بەو جۆرە بۆ زەقبکەنەوە. لە ڕاپۆرتەکەی ڤالاچیدا سەرگوزشتی ئەو فۆتۆیە ڕووبەرێکی زۆر گەورەی کتێبەکە داگیردەکات. هەمیشە هەمان پرسیار دێتەوە پێشێ: ئایا دەبێت ژەنراڵ ببەخشین? . کتێبەکە چەندین دیالۆگی سەرەنجڕاکێشی لە نێوان ڤالاچی و فرانسوا پلودا تێدایە، کە بۆ ئاژانسی دەنگوباسی فەرەنسی ئیشدەکات و پێشتر لە جەنگی کۆریاشدا پەیامنێر بووە. فرنسوا سەرەتا هەڵوێستێکی زۆر توند لە ژەنراڵ وەردەگرێت، بەڵام لە جێگایەکدا دەگاتە ئەو بڕوایەی مرۆڤ هەندێجار نابێت لە زللەیەک ببورێت، بەڵام لە جەنگدا ناچارە لە پیسترین و دژوارترین تاوان خۆشبێت، چونکە مرۆڤ لە جەوهەردا هەرگیز ناتوانێت تێبگات «ئاژەڵەکەی ناو مرۆڤ لە کویادا کاری تەواو دەبێت و مرۆڤ لە کوێوە دەست پێدەکات»٠
ئایا کێشەی دڕندەیی لای ژەنراڵ لۆن لە کوێوە سەرچاوەدەگرێت? ڕیشەکەی لە ناو سیاسەتی مۆدێرندایە یاخود هەر لە ناو جنسی مرۆڤدایە کە هەرگیز ناگاتە جێبەجێکردنی ئەو بەها ئەخلاقیانەی خۆی بۆ خۆی داناوە؟٠ڤالاچی بەوردی ئەو ساتانەمان بۆ دەگوازێتەوە کە تێیدا ژەنراڵ برینداردەبێت و دێتە سەر ئەوەی قاچی ببڕنەوە... ژەنراڵ لە بیمارستان چیتر ئەو پیاوە نییە کە لە وێنەکەدا دەیبینین و بێ دوو دڵی و بە دەستێکەوە کە نالەرزێت گوللە بە ڤیتکۆنگێکەوە دەنێت... ئیدی مرۆڤێکی لاوازە، چیتر ئەو کەسە ترسناکە نییە کە ڤیتنام لە بەردەمیدا دەلەرزێت، بەڵکو پیاوێکی بیمار و گرینۆکە کە زوو دڵی پڕدەبێت و دەکەوێتە هەڵڕشتنی فرمێسک. دوا چاوپێکەوتنی نێوان ڤالاچی و ژەنراڵ زۆر سەرەنجڕاکێشە، لە ساتێکدا وێنەکەی ژەنراڵ وەک دڕندەترین کەس بە دونیادا بڵاوبۆتەوە، ڤالاچی دەگەڕێتەوە و مرۆڤە سادەکەی ناو ژەنراڵمان نیشاندەداتەوە. لە بیمارستان ڤالاچی لێیدەپرسێت «ژەنراڵ بۆ ئەو کارەت کرد، بۆ کەسێکی دەستبەستراوەت بەوجۆرە کوشت، تۆ دەڵێیت حەزم لە جوانییە، حەزم لە گوڵەباغە?». ئەو بەهانەیەی ژەنراڵ لۆن بەدەم گریانەوە دەیهێنێتەوە ئەوەیە. کە ناتوانێت تەحەمولی جەنگاوەرێک بکات کە جلی سەربازی لەبەر نییە، یۆنیفۆرم ناپۆشێت، دەتوانێت خۆی لە نێو خەڵکی سڤیلدا بشارێتەوە، ئەوەش وادەکات کاری جەنگ بۆی سادەتر و ئاسانتر بێت. بەپێی قسەی ژەنراڵ، ئەو جۆرە خۆشاردنەوەیە زۆر توڕەیکردوە، پێیگووتووە لەم جلانەدا خۆت دەشاریتەوە و تەقەدەکەیت، دە ئیدی بڕۆ و بمرە. «بەپێی قسەکانی ژەنراڵ، ڤان لام لە کوشتن و قڕانکرنی خانەوادەی ئەفسەرێکی پۆلیسدا بەشداربووە». ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە لۆن لە دواجاردا دەڵێت هەرگیز پەشیمان نییە، چەندە ویستوێتی هەستی شەرم و پەشیمانی لە خۆیدا دروستبکات نەیتوانیوە. ئەرگۆمێنتەکانی ژەنراڵ جێگای سەرەنجن، ژەنراڵ دەڵێت «ئایا من کەسێکی بەدم? نا.. بەدترنیم لە هەر کەسێکی دیکە کە لەم جەنگەدا بەشدارە. ئەگەر من بەدم فیتگۆنگەکانیش بەدن، ئەمریکاییەکانیش بەدن، هەموو ئەوانەی پێش ئێمە هاتوون و دوای ئێمە دێن بەدن. چونکە مرۆڤ بەد نییە، بەڵکو جەنگ بەدە. لە جەنگدا هەتا باشترین و ئارامترین مرۆڤ دەبێتە کەسێکی بەد، لەوانەیە ئەو ڕۆژە من بەد بووبم، بەڵام ئاخۆ ئەو کەسەی کە کوژرا لە من باشتر بووە، تکات لێدەکەم وەڵامم بدەوە، بەڕاستی وا بیردەکەیتەوە کە ئەو لە من باشتر بووە?». ئەمە بۆچوونی ژەنەراڵە٠
ئەوەی هەر یەک لە ڤالاچی و ژەنراڵ لێرەدا فەرامۆشیدەکەن ئەوەیە کە ئەم ناکۆکییە جەوهەری سیاسەتی مۆدێرنە... ئەوە ئەو سیستمە سیاسییەیە کە سنووری نێوان سیاسی و پیاکوژ بەجۆرێک تەنکدەکاتەوە، هەندێجار جیاکردنەوەیان ئەستەمە. لە سیاسەتی مۆدێرندا جەلاد ناتوانێت قوربانی وەک قوربانی ببینێت، بەڵکو لە باشترین حاڵەتدا وەک خراپەکارێکی دەیبینێت. ژەنراڵ ڕای وایە ئەو جەنگە، جەنگی نێوان کۆمەڵێک بەدە... بەوەدا هەموو خراپەکارن، لێرەوە کوشتن لە هەموو لایەکەوە حەڵاڵە. ئەم لۆژیکە لە پشت تەواوی سیاسەتی دونیاوە وەستاوە، ئەگەر من بەدم لە بەرئەوەیە کە ئەوانی تر باشتر نین... ئەمە دروشمی نهێنی هەموو تاوانەکانی ناو سیاسەتە. ئەوەی حەز لە گوڵ بکەیت و خۆت وەک عاشقی جوانی دەربخەیت و ئەوانی تر بە مەخلوقاتی بەد بزانیت ئەوە جەوهەری تاوانەکەیە... تاوانە گەورەکەی ژەنراڵ بە بڕوای من ئەوە نییە کە دیلێک دەکوژێت، بەڵکو ئەوەیە کە حەزی لە شۆپان و گوڵی شەونم لەسەرە و هەمووانیش بە بەد تەماشادەکات، ئەو دوو بنەمایە وایانکردوە ژەنراڵ ئاسان و بێدوودڵی و بەدەستێکی وا چەسپیو و نەترسەوە دیلێک بکوژێت. گەر ژەنراڵ حەزی لە گوڵ نەبایە... ئێمە هەرگیز ئەو وێنەیەمان نەدەدی. لێرەوە من زۆرجار ئەوەندەی لە سیفاتی پۆزەتیڤی سیاسییەکان و عەسکەرییەکان دەترسم لە سیفاتە بەدەکانیان ناترسم، زۆرجار ئەوەی وادەکات زۆر دڕندەبن ئەوەیە کە حەزیان لە گوڵەباغە٠

Saturday 19 November 2011

سلاڤۆ ژیژیک بۆ له‌ۆلستریت بوو؟

ئەو وتەیەی فەیلەسوفی چیکی «سلاڤۆ ژیژیک» ماوەیەک لەوەوبەر بۆ خۆپیشاندەرانی ۆلستریتی خوێندەوە، بەجۆرێک له‌جۆرەکان کورتکردنەوە‌و چڕکردنەوەی تەواوی بیرکردنەوەی سیاسی ئەو بوو. لەو وتەیەدا دوو تێزەی سەرەکی زاڵ بوون. یەکەم: گووتنی حەقیقەت له‌سیستمی کەپیتالیزمی مۆدێرندا کاری نەکردەیە. دووەم: تەواوی سیستم بۆ ئەوە کاردەکات خەیاڵی مرۆڤ بەجۆرێک بخەسێنێت، ئەگەری ئەلتەرناتیڤی تێدا بمرێت. گرنگی وتارەکەی ژیژیک لەوەدایە کە لەساتەوەختێکدایە کە سیستمی کەپیتالیستی ئەو پشووە دوورودرێژەی خۆی تێدەپەڕێنێت کە دوا بە دوای هەرەسی سیستمی سۆڤێتییەوە بۆی هاتە بەر. لەو بیست ساڵەی دواییدا بڕی هەرە زۆری رەخنە له‌دونیادا تەنیا ئاڕاستەی سیستمی کۆمۆنیستی‌و مۆدێلی ئیسلامی حوکمڕانی کراون... له‌ڕێگای ئەو دوو مۆدێلەوە کەپیتالیزم خۆی وا نیشاندەدات، کە ناشیرینی ئەلتەرناتیڤەکانی ئەو، بەهانەیە بۆ بێدەنگی‌و چاوپۆشین له‌هەموو دزێوی‌و خراپەکانی خۆی. ئەمڕۆ ئەو قۆناغە بەرەو کۆتایی دەڕوات... مرۆڤایەتی هێدی هێدی روونتر دەبینێت کە ئەو چیتر نە له‌ژێر حوکمڕانی ستالینیدا دەژی‌و نە ئیمپراتۆرییەتی بنلادنی بەڕێوەیە، بەڵکو هەموو گەر له‌کابولین یاخود شیکاگۆ له‌واقیعێکی کۆنکرێت‌و داڕێژراودا دەژین کە واقیعێکە کەپیتالیزمی مۆدێرن دروستیکردوە. ئەوەی ژیان‌و جوڵە‌و خەیاڵ‌و بیرکردنەوەی مرۆڤەکان دادەڕێژێت، هیچ نییە جگە له‌کەپیتالیزم، لەسیستمێکی تەواو کۆنترۆڵکراو‌و ئاڕاستەکراو، کە وەک سیستمێکی تۆتالیتار‌و سەرتاپاگیر بێئاگایی خۆمان هەموو شتێکمان بۆ دیاریدەکات له‌ڕەنگی گۆرەوییەکانمانەوە تا جۆری ئەو خەونانەی کە دەیبینین. کەپیتالیزمیش بەهەشتی سەر زەمینی نییە، بەڵکو سیستمێکە له‌ناوەوەڕا قاندراوە بە هەموو جۆرەکانی ستەم، وە ئەگەر له‌ناوخۆیی خۆیدا کەمێک له‌ستەمی سیاسی‌و فیکری گوزەرابێت، بۆئەوەیە ستەمی ئابووری‌و ئیداریی گەورەتر بکات‌و تێیپەڕێنێت. گرنگی ژیژیک لەوەدایە کە بۆ تێگەیشتن له‌کەپیتالیزمی مۆدێرن وەک مارکسییە تەقلیدییەکان نامانباتەوە بۆ قسەکردن تەنیا له‌جیاوازی چینایەتی‌و ئابووری، له‌بەرئەوەی ئەم جیاوازییە سووک‌و سادە بە جۆرێک له‌ناو سیستمدا تواوەتەوە، بەجۆرێک ئاسایی «نۆرمالیزە» کراوە، بووە بە بەشێک له‌بەڵگەنەویستە سروشتییەکان، بە شێوەیەک هەموو مەکینەی راگەیاندن‌و پەروەردەکردن‌و ئیشکردن، هەموو ئەو سیستمە زمانەوانی‌و دەلالی‌و هێماسازییەی کە سیستم دروستیکردوە، چۆتە خزمەتی ئەو پرۆسەیەوە... بە شێوەیەک هێزی سەرەکی سیستم ئێستا لەوەدا نییە کە هێزی کاری هەموو مرۆڤەکانی ئەم ئەستێرەیە کۆنترۆڵدەکات، بەڵکو لەو «شێوازی یادبردنەوە‌و ئیقناع‌و ئاراستەکردنەدایە» کە خەیاڵ‌و بیرکردنەوەی مرۆڤەکان وەها پڕدەکات بەجۆرێک بیربکەنەوە «ئەم سیستمە تەنیا سیستمی مومکینە» وە «لەمە باشتر کاری نەکردەیە». ئەوەی لێرەدا من مەبەستمە ئاماژەکردنی قووڵی ژیژیکە بۆ پەیوەندی سیستم بە کۆنترۆڵکردنی خەیاڵەوە. ئەو دەڵێت له‌سنووری فەنتازیای مرۆڤەکاندا ئێستا هەموو شتێک مومکینە، ئەگەری روخان یان گۆڕینی کەپیتالیزم نەبێت... ژیژیک لەوەدا لەسەر هەقە، پیشەسازی خەیاڵ له‌خۆرئاوادا ئێستا هەموو شتێک بەرهەمدەهێنێت، تاکە شتێک کە ناکرێت‌و ناتوانرێت بەرهەمبهێنرێت، ئەگەری کۆتایی یان گۆڕانی ریشەییە له‌ناو کەپیتالیزمدا. له‌ئێستادا ئەوپیشەسازییە هەموو شتێک دروستدەکات، ئەگەری ئەوەی ئەستێرەیەکی تر بدات بە زەویدا‌و ژیان نەهێڵێت، ئەگەری ئەوەی ڤیرۆسێک تەواوی ژیان له‌نێوببات، ئەگەری ئەوەی زەوی له‌ناوەڕاستدا دوو کەرت بێت‌و مانگ بکەوێتە خوارەوە... له‌خەیاڵی ئینسانەکاندا له‌ئەگەری هەرەسی کەپیتالیزم گەورەترە. ئەوەی کەپیتالیزمی هێشتۆتەوە، ئەوەیە کە چیتر مرۆڤەکان توانای بیرکردنەوەیان له‌ئەلتەرناتیڤ نەماوە. بەوەدا ئەلتەرناتیڤەکانی کەپیتالیزم، تا ئەمڕۆ ئەلتەرناتیڤی ترسناک یان ناپراکتیکی یان دینی‌و کۆنگەرابوون، ئیدی دەبێت مرۆڤایەتی هەموو بەدبەختی‌و ناشیرینی سیستمی کەپیتالیزم قەبووڵبکات‌و بیر له‌ئەگەرێکی باشتر بۆ ژیان نەکاتەوە. ئەم تێزەیەی ژیژیک، مێژوویەکی فەلسەفی دوور‌و درێژی له‌پشتە. ئێمە له‌تێزە بنەڕەتییەکانی قوتابخانەی فرانکفۆرتەوە ئەوە دەزانین کە هێزی سیستم له‌بونیادە ئابووری‌و عەسکەرییەکەیدا نییە، بەڵکو له‌توانایدایە لەسەر دزەکردن بۆ ناو ژیانی رۆژانە‌و ئاکاری مرۆڤ، بۆ ناو نەست‌و فەنتازیا. داگیرکردنی خەیاڵی ئینسانەکان، کۆنترۆڵکردنی نەستیان بە ئەندازەی کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی سیاسی گرنگە بۆ مانەوەی سیستەم. ئاخۆ هۆی چییە کە پرۆسەیەکی وا گرنگ تووشی بەرەنگاریی گەورە نەبۆتەوە؟ ئاخۆ ئەم پرۆسەیە له‌ئاستی فیکردا تاوتوێ نەکراوە، یاخود له‌ڕاستیدا توانای تەرجەمەکردنی ئایدیا‌و بۆچوونی فەلسەفی بۆ سیاسەت‌و بەرەنگاری لەم سەردەمەدا تەواو لاواز بووە؟. ئاخۆ ئەم هێزە، دەگەڕێتەوە بۆ بەهێزی کەپیتال، یان بێهێزی میکانیزمەکانی بەرەنگاریی؟... ئاخۆ ئەوە دەسەڵاتی رەهای کەپیتاله ‌ئەو دۆخەی دروستکردوە، یاخود لاوازی بزووتنەوەی چەپە کە ناتوانێت بنەما کلاسیکی‌و دێرین‌و بێکەڵکەکانی سەدەی نۆزدە تێپەڕێنێت‌و ژێرخانێکی فیکری نوێ بۆ بەرەنگاریی دابڕێژێت؟. ئەوەی سەیری مێژووی بزاوتە فەلسەفییە گەورەکانی دوای جەنگی جیهانی بکات‌و تا ئەمڕۆ بیانخوێنێتەوە، دەبینێت کە له‌ڕاستیدا بەشی هەرە زۆر فیکری فەلسەفی هاوچەرخ له‌بەریان‌و رەوتە گەورەکانیدا رەخنەی قووڵە له‌کەپیتالیزم. فەلسەفەی مارکۆزە، لاکان، سارتەر، فۆکۆ، دۆلۆز، ئاگامبن‌و دەیانی تر پێکڕا رۆچوونی قووڵن بە ناو میکانیزمەکانی ئیشکردنی سیستمدا. ئەم کولتوورە رەخنەییە گەورەیە له‌خۆرئاوا له‌هەموو ئاستەکاندا «ئاستی ئەکادیمی نەبێت» فەرامۆشکراوە. دیلبوونی فیکری فەلسەفی‌و رەخنەیی له‌چوار دیواری زانکۆکاندا وایکردوە، دزەکردنی ئەو رەخنە قووڵانە بۆ ناو هوشیاریی سیاسی مرۆڤەکان کاری نەکردەبێت. ئەوەی خەیاڵی ئینسانەکان بەجۆرێک سڕبووە‌و وادەزانن کە جۆرە ژیانێکی تر، لەدەرەوەی کۆمەڵگای بەرخۆریی‌و تەکنیکی بە سروشتی ئەمڕۆی نەکردەیە، ناگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە بە راستی مرۆڤایەتی ئازادە له‌تاوتوێکردنی ئەگەر‌و ئەلتەرنایتڤی تردا، بەڵکو دەگەڕێتەوە بۆ پرۆسەیەکی ترسناکی دیسپلینکردنی خەیاڵ، بە شێوەیەک نەتوانێت جگە لەو جیهانە‌و لەو سیستمە فەنتازیای ئەگەرێکی تر بکات. لەسەدەی نۆزدەدا ئەوەی دینەمۆ‌و میکانیزمی بەرەنگاربوونەوەی سیستم بوو، فیکری یۆتۆپی بوو... یۆتۆپیا لەسەدەی هەژدە‌و نۆزدەدا تەنیا دوو بەرهەمهێنی خەیاڵپڵاو نەبوون، بەڵکو دوو کەرەستەی گرنگی پشکنین‌و دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ بوون بۆ سیستم. مرۆڤایەتی بەردەوام له‌پشت هەر ئەگەرێکەوە بیری له‌ئەگەرێکی تریش دەکردەوە، بەڵام پێدەچێت سیستمە تۆتالیتارییەکانی سەدەی بیست، تەواو رۆحی خۆیان بەخشیبێت بە کەپیتالیزمی مۆدێرن. ئەمجۆرە له‌سیستمی گلۆبال کە ئەمڕۆ لەسەر رووی زەوی باڵادەستە، ئەو رۆحە دێرینەی تۆتالیتاریزمەکانی بۆ خۆی وەرگرتووە، رۆحی کوشتنی هەموو ئەلتەرناتیڤێک. بەجۆرێک ئاشکرا دەبینین کە ئێستا جۆرە تۆتالیتاریزمێکی نوێی گەردونی لەدایکدەبێت، گەر تۆتالیتاریزم لەسەر بنەمای دیسپلین‌و کۆنترۆڵی تەواوەتی بەند بێت‌و لەسەر بەلاوە نانی ئەگەری هەموو ئەلتەرناتیڤێک بژی، ئەوا کەپیتالیزمی نوێ، لەگەڵ هەموو سەرپۆشە لیبرالەکەیدا، بە ئیمتیاز سیستمێکی تۆتالیتارە‌و رۆژ دوای رۆژیش پتر پرۆسەی بە تۆتالیتار بوونی خۆی قووڵدەکاتەوە.
بۆ ئەوەی بتوانین دژی سیستم بین، دەبێت باوەڕمان بەوە بێت کە نەبینینی واقیع سەرەتا بە کۆنترۆڵکردنی خەیاڵدا دەڕوات.. روخاندنی سیستەم، بە روخاندنی ئەو پەرێز‌و دیوارانەدا دەڕوات کە بۆ سنووری بیرکردنەوە‌و تێڕامان‌و خەیاڵی داناوە. لێرەوە جارێکی دی هێزی شۆڕشگێڕانەی خەیاڵ دێتەوە سەر شانۆ، ئەو هێزەی کە له‌شۆڕشی شەست‌و هەشتدا بەڕاست بنەما گەورەکانی مۆراڵی کەپیتالیزمی تەقلیدی هەژاند... چونکە بنەمای هەرە سەرەکی سیستم له‌خەساندنی خەیاڵی ئەلتەرناتیڤدایە، بەوەدا خەیاڵمان ناتوانێت تا ئەو جێگایە بڕبکات کە کەپیتالیزم سیستمێکی پڕ شەبەقە‌و هێزێکی ئەفسانەیی نییە، سیستمێکە خاڵی نییە له‌خاڵگەل‌و هەرێمی لاواز‌و کۆنترۆڵ نەکراو، ناتوانین بەرگریی‌و مقاوەمەت دژ بە خراپییەکانی ئەم سیستمە بگەێنینە ئاستێکی باڵا. مرۆڤایەتی دووبارە دەبێت باوەڕ بەوە بهێنێتەوە کە هیچ سیستمێکی ئەبەدیی‌و پێرڤێکت بوونی نییە، دەبێت فیکرەی گۆڕان‌و شۆڕش له‌ناو هەموو سیستمێکدا چ بە مانا مەجازی‌و چ بە مانا پراکتیکیەکەی زیندوو بێت، تا نەبێتە زیندانێکی گەورە. یان دروستتر‌و فەلسەفیانەتر بدوێم دەبێت هیچ سێنتێزێکی کۆتایی داخراو بوونی نەبێت، کە ئەگەری تێز‌و دژە تێزی دی تێیدا وەدەرنرابێت... ئەوەی باوەڕ بە بوونی سێنتیزی وابکات، هەتا ئەگەر خۆی وەک لیبرالیش دەربخات، خزمەتی بنەماکانی تۆتالیتاریزم دەکات. ئەمڕۆ بەزەبری ئەو بزاوتە کۆمەڵایەتییە نوێیانەی له‌خوارەوە دێنەسەرێ، له‌گۆڕەپانەکانی ئەتینا وە تا ۆلستریت هەست بە هەناسە‌و جوڵاندنەوەی هێزێکی تازە دەکەین، دەتوانین بڵێین جارێکی تر هێزی واقعییانەی خەیاڵ، هێزی بیرکردنەوە له‌ئەلتەرناتیڤ ورد وردە زیندوو دەبێتەوە، بەڵام ناکرێت ئەم هێزە له‌ئەسپێکی کۆن ببەسترێت، واتە من لەو باوەڕەدا نیم کە مارکسیزمی تەقلیدی بە کەرەستە کلاسیکییەکانی بتوانێت ئەم هێزە ئاڕاستەبکات. ئەوەی گرنگە بەگەڕخستنی تەواوی ئەو رەخنە قووڵانەیە کە لەسەدەی بیستدا لەم سیستمە گیراون، گەڕانەوەیە بۆ ئازادی مرۆڤ بە جەوهەرە وجودییەکەی وەک لای سارتەر دەمانبینی، بەرفراوانکردنی تاکتیکەکانی بەرگرییە بەو جۆرەی فۆکۆ لێیدەدوا، بەهێزکردنی خاڵەکانی هەڵهاتن‌و هێڵەکانی بازدان‌و راکردنە بەو جۆرەی دۆلۆز باسیدەکرد، بەهێزکردنی بڕوایە بەو شەبەقە قووڵەی له‌هەناوی سیستمدایە وەک ژیژیک باسیدەکات، بەرەنگاربوونەوەی مۆراڵی سیستەمە بە نامۆراڵ وەک لای ژان ژینییە بینیمان، بەرەنگاربوونەوەی عەقڵانییەتی دیسپلینکارە بە شێتییەکی شۆڕشگێڕانە وەک لای ئارتۆ دەردەکەوت... ئەوانە هەموو سەرەتای جیاواز جیاوازن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تۆتالیتاریزمی کەپیتالیستی. مرۆڤایەتی ئەمڕۆ پێویستی بە زیندووکردنەوەی خەیاڵی خۆی هەیە، بۆئەوەی باوەڕ بهێنێت کە ئەم سیستمە، بەمجۆرە داخراوە، ئەبەدیی نییە... گرنگترین شت ئەمڕۆ ئەوەیە کە خەیاڵی مرۆڤ بەشی ئەوە زیندووببێتەوە تێبگات، کەپیتالیزم وەک هەموو سیستمەکانی تر، سیستمێکی تێپەڕە، مێژووش ئەگەری ئەلتەرناتیڤی باشتر‌و مرۆڤانەتری زۆر له‌بەردەستدایە... بەبێ سەوزبوونەوەی ئەم بڕوایە ئەستەمە هیچ بەرەنگاربوونەوەیەکی راستەقینە سەر بگرێت... پێموایە هەر بۆ گەیاندنی ئەو پەیامەشە سلاڤۆ ژیژیک له‌ۆلستریت بوو.

Thursday 3 November 2011

وەچەکانی ئۆرفیۆس "4" حەلاج


تراژیدیای ئۆرفیۆس له‌سێ وێستگەی سەرەکیدا کۆدەبێتەوە 1.عەشقێکی بێسنوور‌و هەوڵ بۆ گەیشتنێکی ناکۆتا بە یار. 2.هەوڵدانی بۆ هەڵگرتنی سنووری نێوان ژیان‌و مردن. 3.بەکارهێنانی کەرەستەیەکی لاوازی ئینسانی بۆ ئەو دوو فەرمانە سەختە کە هونەرە. گەر له‌ئەزموونی حەلاجیش بروانین هەمان ریز بەندی دەبینینەوە. 1.عەشقێکی بێسنوور بۆ خودا‌و هەوڵێکی گەورە بۆ یەکبوون لەگەڵ خالیقدا. 2.هەڵگرتنی سنوور‌و بەربەستەکانی نێوان خالیق‌و مەخلوق. 3.بەکارهێنانی کەرەستەیەکی لاوازی ئینسانی بۆ تەعبیر لەو خواستە کە شیعرە.
چیرۆکی مەنسوری حەلاج لەوە بەناوبانگترە پێویستی بە گێڕانەوەی من بێت، ئەو یەکێکە له‌هەرە گەورەترین کاراکتەرەکانی مێژووی تەسەوف، زیادەڕەویش نییە گەر بڵێین زیندووترین‌و بەکاریگەرترین کاراکتەری مێژووی ئیسلامە، تاکە کاراکتەری ئەو مێژووەشە کە ژیانی‌و مردنی چ له‌خۆرهەڵات‌و چ له‌خۆرئاوا، هەم لەسەردەمی خۆی‌و هەم له‌ئێستاشدا جێگای خوێندنەوە‌و تەفسیر‌و رامانە.
ئەزموونی حەلاج ئەزموونێکی ئۆرفیۆسییە، بەڵام بە دیوە هەرە سەختەکەیدا. ئەو ئەرکەکەی زۆر له‌ئەرکی ئۆرفیۆس سەختترە. لەبەرئەوەی وەک مەحبوبە، کەسێکی ئەستەمی هەڵبژاردوە کە «زاتی ئیلاهییە»، وەک نیازیش نیازێکی ئەستەمتری خستۆتە پێشچاوی خۆی، کە هەڵگرتنی سنووری نێوان خۆی‌و ئەو زاتەیە، هەوڵە بۆ تێکەڵبوونێکی رەها، بۆ توانەوە له‌نوری مەعشوقدا. جگە لەوە شێوەی کوشتنی حەلاج، کوشتنێکی تەواو ئۆرفیۆسییە، راستە تا ئێستا شێوەی له‌خاچدان‌و هەڵواسین‌و پارچەپارچەکردنی مەسیحمان بیر دەهێنێتەوە، بەس گەر وردتر بڕوانین بڕی لێکچوونەکانی نێوان حەلاج‌و ئۆرفیۆس دەیانجار له‌لێکچوونەکانی نێوان حەلاج‌و مەسیح گەورەترە. حەلاج وەک ئۆرفیۆس هونەرمەندە، عاشقە، پڕ گومانە، واتە کۆی سیفەتە سەرەکییەکانی هێندەی دەچێتەوە سەر ئۆرفیۆس ناچێتەوە سەر مەسیح... هەتا مردنەکەشی وەک مردنەکەی ئۆرفیۆس‌و پۆشکین‌و کۆرنیامێنتال له‌خودکوژی دەچێت پتر لەوەی له‌کوشتنی ئاسایی بچێت. ئەو وەک مەسیح نییە لەسەر خاچ بڵێت «خودایە... خودایە... بۆ بەجێتهێشتم»، ئەو وەک ئۆرفیۆسە کە سەرەکەی بە کوژراویش هەر گۆرانی دەڵێت. لێرەدا مەبەستمە بڕێک زیاتر دژی ئەو تیورەیە بوەستمەوە کە هەندێک له‌باسکارە خۆرئاواییەکان سەبارەت بە ریشە مەسیحییەکانی حەلاج دەیوروژێنن‌و پێیانوایە حەلاج له‌ناخیدا مەسیحی بووە نەوەک موسوڵمان، لەوانە تەفسیرە ناسراوەکانی «ئۆگست میوللەر» لەسەر جەوهەری نەسرانی ئەزموونی حەلاج. ئەوەی من تێیبگەم، تراژیدیای حەلاج هێندەی درێژکراوەی تراژیدیای شاعیرانە لەسەر زەوی، درێژکراوەی تراژیدیای پێغەمبەران نییە، هێندەی ئەزموونی هونەرمەندێکە کە بەدوای ئەستەم‌و نەکردەدا دەگەڕێت، ئەزموونی دیندارێک نییە کە تەنیا خودای خۆشدەوێت. هەڵبەت بەرابەر هەوڵەکانی بە نەسرانیکردنی حەلاج، هەوڵی بە براهمانی کردنیشی دراوە، بە چەشنێک هەندێک وادەبینن له‌ئەزموونی رۆحی حەلاجدا هەموو جەوهەری سۆفییەتی ئاسیایی بەرجەستەبووە... دیارە لێرەدا من ناچمە ناو قووڵایی کێشەی جەوهەریی تەسەوف لای حەلاج، کە کێشەیەکی سۆفی‌و فیکری زۆر ئاڵۆزە، پابەندی تێگەیشتنی مەزهەب‌و دیانەتە جیاوازەکانە له‌مەسەلەی «یەکبوون ـ توحید»‌و مەسەلەی «جەوهەری خالیس» لای سۆفی‌و فەیلەسوفە دێرینەکان، بەس هێندەم دەوێت ئەوە روونبکەمەوە کە حەلاج قوربانی وەزیفەیەکی ئەستەمە، وەک چۆن ئۆرفیۆس بە گژ نەکردە‌و نەشیاودا دەچێت «مردوویەک له‌مردن بگێڕێتەوە»، حەلاجیش بە گژ کارێکی لەوی ئەو ئەستەمتردا دەچێتەوە «جیاوازی نێوان خۆی‌و خودا هەڵبگرێت»... کەرەستەی هەر دووکیشیان بۆ جێبەجێکردنی ئەم وەزیفە نەکردەیە یەک شتە، «هونەر». یەکێک له‌خاڵە زۆر گرنگ‌و هاوبەشەکانی نێوان ئۆرفیۆس‌و حەلاج دەگەڕێتەوە بۆ خواستی هەردووکیان بۆ ئاشکراکردن‌و دەرخستنی تواناکانی خۆیان. سەیر نییە کە یەکێک له‌هەرە سۆفیە هاوچەرخەکانی حەلاج، ئەبوبەکری شبلی عەیبی گەورەی حەلاج‌و کوشتنەکەی دەگێڕێتەوە بۆ ئەو خۆئاشکراکردنە. دەڵێت «کنت انا‌و الحسین بن منصور شیئا واحدا، الا انە اظهر‌و کتمت». حەلاج وەک له‌چیرۆکە جیاوازەکانیدا دەردەکەوێت کەسێکی زۆر بەدەرەوە بووە، وەک چۆن ئۆرفیۆس مۆسیقای خۆی بۆ هەموو دونیا بە ئاشکرا لێدەدات، حەلاجیش هەمانشێوە نهێنییە رۆحییەکانی خۆی بە ئاشکرا بەیاندەکرد، باوەڕی وابوو کە بەو بەلاغەتە گەورەیەی خۆی دەتوانێت بگاتە هەموو شتێک، گەرچی دڵنیابوو تەنیایە، گەرچی دەیگووت «الصوفی وحدانی الذات لایقبله‌احد‌و لا یقبل احدا». لەگەڵ ئەوەشدا بێترس خۆی ئاشکرادەکات. پرسیارەکە ئەوەیە حەلاج بۆ وەکو ئەبوبەکری شبلی نەکردوە؟ ئەویش سوفییەکی گەورە بوو وەک ئەو، لادانەکانیشی له‌لادانی حەلاج کەمتر نەبوون، بەڵام حەلاج بۆ وایدەکرد، بۆ زۆر دەجوڵا، بۆ دونیا دەگەڕا، بۆ هەر جارەی بە بەرگێکەوە‌و بە ئایدیایەکەوە دەردەکەوت؟ ئاخۆ ئەمجۆرە وروژاندن‌و ناحەزژەنییەی بۆ دەکرد؟ . وەڵامەکە هەمان ئەو وەڵامەیە کە لای ئەپۆلۆنێر بینیمان. حەلاج بۆ مردن دەگەڕا، مردنێکی شاعیرانەی گەورە.
لێرەدا رستەیەکی تری شبلی دەربارەی حەلاج بە بەڵگە وەردەگرم، کە دەڵێت «من‌و مەنسور یەک شت بووین، من شێتێتییەکەم رزگاریکردم‌و ئەو عەقڵی له‌ناوی برد». گەر بەپێی ئەو قسەیە بێت، خۆئاشکراکردنی حەلاج، گوێنەدانی، کارێکی عاقڵانە بووە، بێدەنگی شبلیش کارێکی شێتانە... حەلاج خۆی ویستوێتی بکوژرێت، بەپێی خۆی بەرەو مردن رۆیشتووە، یاخود دروستتر بڵێین، بەجۆرێک له‌جۆرەکان خۆی نەخشەی بۆ کێشاوە. له‌شانۆگەرییەکەی سەلاح عەبدولسەبوردا «مەرگەساتی حەلاج» دیمەنێکی سەرەنجڕاکێش هەیە، کە ئاشکرا ئەوە دەردەخات کە حەلاج خۆی مەرگی هەڵبژاردوە. له‌شانۆگەرییەکەدا، واعیز‌و هاوڕێکانی له‌بەردەم حەلاجی له‌خاچدراوا له‌گروهێک خەڵکانی سۆفی دەپرسن: «ئێوە کێن؟». لەوەڵامدا دەڵێن «ئێمە بکوژانین ئەوانەین کە حەزمان له‌وشەکانی کرد، لێیگەڕاین بمرێت تا وشەکانی بمێنێتەوە». دواتر بە روونی دەڵێن حەلاج پێیگووتوون «ئەوەی بمکوژێت، خواستی من جێبەجێدەکات» یان دەڵێت «ئەوەی بمکوژێت دەچێتە بەهەشت، چونکە بە شمشێری خۆی بازنەکە گرێدەدات». هەڵبەت تەفسیری سەلاح عەبدولسەبور تا ئەندازەیەک رۆحییەتی گۆڕینی حەلاجی تێدایە بۆ سەمبولێکی هاوچەرخ، بۆ هێمایەک له‌هێماکانی یاخیبوون، بەڵام ئەم خواستی مردنەی کە ئەو ئاماژەی پێدەکات، بەشێکە له‌ئەزموونی بنەڕەتی حەلاج خۆشی، واتە بەدەر له‌هەرجۆرە رەمزاندنێکی هاوچەرخانەش بۆی، ئەم رەگەزە پێکهاتێکی بنەڕەتی ژیان‌و مردنی حەلاجە، وەک خۆی دەڵێت «اقتلونی یا ثقاتی ـــ ان فی قتلی حیاتی».
گەر تەماشابکەین حەلاج بە شێوەیەکی کورتتر بەڵام سەختتر بە ئەزموونی ئۆرفیۆسدا دەڕوات، ئۆرفیۆس دەچێت بۆ هادەس، دەگەڕێتەوە، دەکوژرێت بۆ ئەوەی دووبارە بکەوێتەوە بنی هادەس‌و بەوجۆرە لەگەڵ ئۆردیکادا یەکبگرێتەوە.
بەڵام حەلاج دەیەوێت بگات بە مەعشوقە، بەڵام ناتوانێت جیاوازی بکات له‌نێوان خۆی‌و مەعشوقەدا، ناتوانێت جیاوازی بکات له‌نێوان خودی خۆی‌و زاتی ئیلاهیدا. ئەو نایەوێت ئۆردیکا بهێنێتەوە، بەڵکو ئەرکێکی ئەستەمتری داناوە، ئەرکێک کە له‌ڕۆحی هەموو عاشقێکی راستەقینەدایە، توانەوەی تەواو له‌مەحبوبەدا، دەستهەڵگرتنی ناکۆتا له‌خود، جیانەکردنەوەی خۆی له‌مەعشوق، پێداگرتن لەسەر یەکبوون‌و یەک جەوهەریی عاشق‌و مەعشوق. ئۆرفیۆس سۆفی نییە، نیازێکی بەوە نییە، ئەو مەودا جەستەییەی دەکەوێتە نێوان خۆی‌و مەعشوقەوە بیسڕێتەوە، ئەو ئۆردیکای وەک جەستەیەک بەرابەر جەستەی خۆی دەوێت، خواستی بۆ ئۆردیکا، خواستە بۆ بوونە مادییەکەی، بەڵام حەلاج لەسەفەری خۆیدا، له‌دابەزینی خۆیدا بۆ هادەس، نیازێکی نەکردەی هەیە، دەیەوێت دەستبەرداری جەستەی خۆی بێت، دەستبەرداری منی خۆی بێت‌و له‌زاتی مەعشوقەدا کە لێرەدا «زاتی ئیلاهییە» بتوێتەوە. خۆی دەڵێت « بینی‌و بینک انی ینازعنی ــ فارفع بلگفک انیی من البین». دەبێت «من ـ انا» ـی حەلاج له‌بەیندا هەڵگیرێت، چونکە ئەو منە بووە بە رێگر له‌ڕێگای گەیشتنی تەواوەتی حەلاجی عاشق بە مەعشوقی خۆی. ئەو هەر له‌بنەرەتدا ناتوانێت له‌نێوان خۆی‌و خودا دا جیاکاری بکات. دەڵێن حەلاج لەسەر ئەوە کوژراوە، کەسێک لێیدەپرسێت جوبەکەت چی تێدایە، ئەویش دەڵێت «مافی جبتی الا اللە». حەلاج خۆی‌و خودای بۆ جیانەکراوەتەوە، تاکە رێگڕیش کە له‌نێوان خۆی‌و خودادا بینیوێتی ژیانی خۆی بووە. ئەوە کێشەی حەلاجە، ئەو ئۆرفیۆسێکە کە دەچێت بۆ لای مەحبوبە نایەوێت لەگەڵ خۆی بیهێنێتەوە بۆ دونیا، بەڵکو دەیەوێت لەگەڵیا بمرێت‌و له‌جاویدان‌و ناکۆتادا بتوێنەوە‌و یەکبگرن. سەفەرەکەی حەلاج تەواو وەک ئەوە وایە ئۆرفیۆس داوا له‌ئۆردیکا یان له‌خودایانی هادەس بکات بیکوژن، تا رۆحی بە جۆرێکی ئەبەدی بە رۆحی مەعشوقە بگات. واتە حەلاج دەزانێت کە هێنانەوەی ئۆردیکا بۆ دونیا هیچ مانایەکی نییە، سوودی چییە کە جارێک دولبەر له‌مەرگ رزگاربکەیت، بۆئەوەی دووبارە بێتەوە سەر هەمان زەوی‌و ناو هەمان دونیا‌و ناو هەمان قەفەز. سوودی چییە کە یەکگرتن لەگەڵ مەحبوبەدا یەکگرتنێکی موتڵەق نەبێت. لێرەوە حەلاج دەزانێت تا ئەو له‌ژیاندا بێت، تا ئەو له‌پێستی خۆیدا بێت، تا ئەو نیشتەجێی قەفەزی جەستەی خۆی بێت، گەیشتن بە یار ئەستەمە. ئیدی گەڕان بۆ مەرگ دەبێت بە جەوهەری سەفەرە ئۆرفیۆسییەکە. لێرەدا ئیشی شیعریش هەمان ئیشە کە لای ئۆرفیۆس دەیبینین، مەستکردنی ئەوانی دی‌و توڕەکردنیان... شیعر له‌ئەزموونی حەلاجدا هەم کەرەستەی گەیشتنە بە خواست‌و هەم کەرەستەی گەیشتنە بە مردن. لێرەدا جەوهەری گومانە ئۆرفێۆسییەکەش زیندوە، شیعر بەتەنیا حەلاج ناگەێنێتەوە بە خودا، بەڵکو شیعر تەنیا له‌پاڵ مردندا دەتوانێت ئەو کارە بکات. له‌ئەزموونی حەلاجیشەوە جارێکی تر تێدەگەین گومان له‌هێزی هونەر ئامادەیە... خودا تەنیا بە شیعر، بە هەڵچوونە دەرونییەکان، بە لادانە سۆفیستییەکان، بە مەستکردنی ئەوانی تر، بە وشە‌و موعجیزە دەرگای خۆی ناکاتەوە... شیعر تەنیا دوژمنان دروستدەکات، دوژمنانێک کە دەبێت هەبن تا شاعیر بگاتە بڵندیی تەواوی خۆی، دوژمنانێک پێویستن تا ئۆرفێۆس‌و پۆشکین‌و حەلاج‌و کۆرنیامێنتال بکوژرێن. هونەر هیچ کات بەشی ئەوە بەهێز نییە موعجیزەی وەها دروستبکات، سنووری نێوان ژیان‌و مردن، سنووری نێوان خالیق‌و مەخلوق، سنووری نێوان حەقیقەت‌و خەیاڵ، سنووری نێوان خۆشەویستی‌و کینە هەڵبگرێت. هونەر لای هەموو وەچەکانی ئۆرفیۆس، هێندەی کەرەستەیەکی گرنگی گەیشتنە بە مردن، ئەوەندە کەرەستەیەکی گرنگی گەیشتن نییە بە مەحاڵ... ئەوەش تراژیدیای گەورەی هەموو رۆحێکی ئۆرفێوسییە... کە بۆ مەحاڵ دەگەڕێت‌و مردن دەچنێتەوە.

Monday 24 October 2011

وەچەکانی ئۆرفیۆس «2» یارۆمیل


ئایا ئۆرفیۆس کاراکتەرێکی بەهێز بوو یان لاواز؟. د

ئەم پرسیارە ، لە پرسیارە سادە و ئاسانەکان نییە. چونکە دواتر وەڵامەکەی زۆر شتمان دەربارەی کاراکتەری شاعیران و داهێنەران بۆ دەستنیشاندەکات. ئۆرفیۆس بەسەرێک زۆر بەهێزە، بە گۆرانی و مۆسیقاکەی دەتوانێت کار لە هەموو ڕۆحلەبەرێک بکات، ئەوەندەش لە هێزی خۆی ڕازییە، بیەوێت بە گژ مردندا بچێتەوە، بیەوێت ئەستەمترین یاسای بوون بشکێنێت و هەوڵبدات کەسێک لە هادەسەوە بگێڕێتەوە بۆ ژیان. ئەوە بەڵگەی غرورێکی بێسنوور و هێزێکی لە بن نەهاتووە. بەڵام ئۆرفیۆس لە هەمانکاتدا بە ئاوڕەکەی، بەوەی کە دەگەڕێتەوە بۆ دونیا ناتوانێت لەدەستدانی ئۆردیکا لە بیربکات، بەوەی زۆر ئاسان و بێبەرگری بەدەستی ژنانی باخۆسی دەکوژرێت، لاوازییەکی بەرچاوی تێدایە. د

شاعیرانی دوای ئۆرفیۆس، وەک ئەو دەبنە هەڵگری هەردوو سیفەتەکە، غرورێکی بێسنوور و لاوازییەکی بەرچاو. شاعیران بەسەرێک بە گژ ئەستەمدا دەچنەوە و بەسەرێکی دیش بەرگەی بچوکترین وەسوەسەی ناخیان ناگرن. ئەو خۆ بە گەورە زانینەی کە لای کۆرنیامێنتال بینیمان، ئەوەی پێیوایە باق و بریقی خودایی لە چاوانی خۆیدا هەڵگرتووە، بەدرێژایی مێژوو بەشێکی گرنگی کاراکتەری شاعیران بووە. «موتەنەبی» باوەڕی وەها بوو کە ئەو پێغەمبەرێکی نوێیە، «حەلاج»یش لە نێوان خودی خۆی و خودی ئیلاهیدا بەربەستێکی نەدەبینی. «شێخ عەبدولقادری گەیلانی»ش باوەڕی وابوو، گەر بیەوێت دەتوانێت دەرگاکانی جەهەنەم داخات. ئەمجۆرە غرورە بێسنوورە بە شێوەی جیاواز و بە پلەی جیاواز لە هەموو شاعیرێکدا هەیە. شاعیران بەبێ ئەوجۆرە لەغروری بێسنوور، مانایان نییە... غرور هەرگیز لە شاعیرییەت جیانابێتەوە، هەتا شاعیرە هەرە شەرمنەکانیش، ئەوانەی بەردەوام خۆیان بۆ دواوە کێشاوەتەوە، گۆشەگیربوون، خاڵی نەبوون لە بڕێک لە غروری شاعیرانە. ئەم غرورە بەرەنجامی ئەو هێزە گەورەیەیە کە وشە هەیەتی، شاعیران بە هێزی بێسنووری وشە هوشیارن، لەجەوهەردا هەر ئەو هێزەشە وادەکات، کەسانی ئەفلاتونی یان دیندار یان مەعشەری حاکمان لە زۆربەی ئان و زەمانەکاندا دژی شاعیران بوەستنەوە، چونکە شاعیران لە پێغەمبەران و فەیلەسوفان و حاکمان زیاتر و زۆرجاریش باشتر ئەو چەکە کوشندەیە بەکاردەهێنن. د

بەڵام ئەم غرورە هەرگیز لاوازییە دەرەکییەکانی شاعیران ناشارێتەوە. گەر لە قووڵاییدا سەیربکەین ململانێیەکی بەرچاو لە ژیانی شاعیراندا لە نێوان «کامڵبوونی ناوەکی» و «لاوازیی دەرەکیدا» دەبینین. شاعیران و داهێنەران زۆرجار لە ناخدا، بوونەوەرێکن لەگەڵ بڵندگەرایی و کەماڵ و جوانیدا سەروکاریان هەیە، بەڵام بۆ دەرەوە مرۆڤێکن کە نەدەتوانن ئەو کەماڵ و جوانییە ناوەکییە بخەنە سەر زمانی کار، نە دەوروبەریش وەک بوونەوەری کامڵ تەماشایاندەکات، نەدەتوانن قەناعەت بە دونیاش بهێنن بەدوای جوانی و بڵندگەرایی و کامڵیدا بگەڕێت. لێرەوە گومانی ئۆرفیۆسیانە، شاعیران بەرەو لاوازییە قووڵەکانیان دەبات. زۆرجار بەرەو ئەوەی دوو دەموچاوی زۆر جیاوازیان هەبێت. یەکێک لە کاراکتەرە هەرە لاوازەکانی شاعیر لە مێژووی ئەدەبیاتی نوێدا میلان کۆندێرا لە ڕۆمانی «ژیان لە جێگایەکی دیکەیە» پێشکەشماندەکات. ڕۆمانەکە ژیاننامەیەکی درێژی شاعیرێکە بە ناوی یارۆمیل «تاکە کاراکتەرێکی ڕۆمانەکەیە کە ناوی هەبێت». کتێبەکە لەگەڵ لەدایکبوونی یارومێل دەستپێدەکات و بە مردنی کۆتایی دێت. خودی ڕۆمانەکە چیرۆکی گەورەبوونی شاعیرێکی گەنجە لە ناو سیستمی کۆمۆنیستییدا. باوکی یارومیل، هەر زوو بەدەستی نازییەکان دەکوژرێت و ئەو لەبەردەست عەشیقێکی دایکیدا کە نیگارکێشێکی سوریالییە گەورە دەبێت. دایکی بەجۆرێکی نەخۆشانە و بە شێوەیەکی نائاسایی گیرۆدەی کوڕەکەیەتی و دەیپارێزێت و بەخۆیەوە دەنوسێنێت. ئەو لەمنداڵییەوە سەرەنجی بەهرەی شاعیرانەی کوڕەکەی دەدات و دەیەوێت بە هەر جۆرێک بووە بیکات بە شاعیر... بەڵام شاعیر بوون هاوشانی گەورەبوونی خود و گەڕانیشە بەدوای شوناسی تایبەتیدا. یارۆمیل دەیەوێت خۆی بێت، دەیەوێت کۆپی هیچ کاراکتەرێکی تر نەبێت، دەیەوێت لەوە دەرچێت لە بن باڵی دایکییەوە سەیری دونیابکات. ئەوەی لەسەرەتاوە بە جیدی وەرنەگیرێت، بە بچوک ببینرێت، ڕەتبکرێتەوە بەشێکە لە ژیاننامەی هەرزەکاریی یارومیل، بەشێکە لە ترسە قووڵەکانی، دامەزرێنەر و دروستکەری کۆی کاراکتەریی دوایشێتی. ئەو شاعیرێکی بەبەهرەیە، بەڵام ئەو لەسەرەتاوە جۆرە شیعرێک دەنوسێت وەک عەشیقە سوریالییەکەی دایکی دەڵێت لەگەڵ ئەم سەردەمەدا ناگونجێت، کە سەردەمی قارەمانانی جیدیی و ڕۆژگاری پەیکەرەکانی ستالینە. یارومیل هەر لەسەرەتاوە ئەو گومانە ئۆرفیۆسییە دەژی کە ئەوانی تر تەنیا فێڵی لێبکەن، وەک منداڵێک وەریبگرن، هەتا کە لە دانیشتنێکدا دەیشوبهێنن بە رامبۆی شاعیر لە بری ئەوەی دلشاد بێت، لەبری ئەوەی شوبهاندنەکە دڵی خۆشبکات، لەوە دوودڵ دەبێت کە قسە دەچێتە سەر ئەوەی ڕامبۆ لە هەژدەساڵیشدا وەک سیازدەساڵ دەرکەوتووە، شێوەی مێردمنداڵی بووە نەوەک گەنجێکی کامڵ... ئەو شوبهاندنە یارۆمیل دەخاتە خولیای ئەوەی بۆی گرنگ بێت وەک گەورە، وەک خودێکی کامڵ قەبووڵبکرێت. کە نیگارکێشە سوریالییەکە دەڵێت «یارومیل، نە منداڵە و نە پیاو»... ئەوە تووشی بارودۆخێکی دەروونی وەهای دەکات، ئامادەبێت دەستبەرداری هەموو شیعر و شاعیرییەتێک بێت، لە پێناوی گەورەبووندا. د

بۆیە ئاماژەم بەم بەشە لە کتێبەکە کرد، چونکە تەواوی ڕۆمانەکە لەدەوری هەوڵی یارومیل بۆ گەورە بوون دەسوڕێتەوە، یاخود لە ڕاستیدا بۆ بەهێزبوون. د

بەڵام چۆن شاعیری لاواز، بەهێز دەبێت؟ د

یارۆمیل، وەک ئۆرفیۆس، وەک پۆشکین، وەک کۆرنیامێنتال لەو باوەڕەدا نییە کە شیعر بەتەنیا بتوانێت هێزێکی بداتێ، بێدوودڵی بژی و بێترس بەسەر زەویدا بڕوات. جگە لەوە شاعیرییەت بۆ ئەو، هێزێکی ئامادەنییە، دەبێت ئەویش بسەلمێنێت، دەبێت دزگا و ئۆرگانە ڕەسمییەکانی دەوڵەتی نوێی کۆمۆنیستی ڕازیبکات کە شاعیرە... شاعیران لەسەردەمی مۆدێرندا وەک ئۆرفیۆس لە خۆوە ناتوانن گۆرانی بڵێن و کەس ڕێگایان لێ نەگرێت... وەک پۆشکین ناتوانن بە شیعر، تاج و تەختی تزاران بهێننە لەرزە و سزاکەش قەبووڵبکەن. یارومیل لەسەردەمێکی سەختتردا دەژی، لەسەردەمێکدا گەر بە زاراوە فرۆیدییەکە «باوک»، یاخود دروستتر بە زاراوە لاکانییەکە «ئەویدی گەورە» دان بە شاعیرییەتیدا نەنێت، ناتوانێت هەستبکات کە بووە شاعیر. ئۆرفیۆس کە دادەبەزێت بۆ هادەس، بە هێزی گەورەی شاعیر و هونەرمەندانەوە تێکەڵی مەیدانی جەنگ دەبێت، بەڵام یارۆمیل کاری وای پێناکرێت، لەسەردەمی مۆدێرندا، لە ڕۆژگاری میدیا و چاپ و وەزارەتەکانی کولتوور و ئەکادیمیاکانی هونەر و بنکەکانی چاپوپەخشدا، شاعیر ناتوانێت لە خۆیەوە شیعربێژی بکات و دەمدرێژیبکات و خۆی بە خۆی بڵێت هونەرمەند یان شاعیر. شوناسی هونەرمەندبوون شتێکە ئێستا شاعیر خۆی نایبەخشێتە خۆی، ئەو وەک کۆرنیامێنتال ناتوانێت خۆی وەک شاعیرێکی گەورە بناسێنێت... دەبێت ئەوانی دی نازناوی شاعیری بدەنێ، ئەوانی دیش تەنیا دایکی و عەشیقە سوریالییەکەی ئەو نین، بەڵکو حیزب و دەزگاکانی دەوڵەت و چەندەها هێز و ئۆرگانی ترن. د

سەفەری یارۆمیل بۆ گەورەبوون، بۆ دۆزینەوەی خۆی، دەکرێت وەک سەفەرێکی ڕەمزی بۆ هەندێک لە هەوڵی شاعیران بۆ دەربازبوون لە لاوازیی تەماشابکەین. یارومیل وەچەیەکی ئۆرفیۆسە، بەڵام ڕێگایەکی پێچەوانەی ئۆرفیۆس دەگرێت... ئۆرفیۆس سەرەتا هەستێکی گەورەی بەهێزی خۆی هەیە، دادەبەزێت ئۆردیکا بهێنێتەوە، دەتوانێت خوداکان ڕازیبکات ئۆردیکای بدەنەوە، لەسەفەری گەڕانەوەدا گومان دایدەگرێت، هەستناکات هونەر لەوە بەهێزتر بێت بتوانێت مردن ببەزێنێت، ئاوڕدەداتەوە، ئۆردیکا دەدۆڕێنێت. یارومیل لەسەرەتاوە بەجۆرێکی دی دەجوڵێتەوە، ئەو لاوازە، لە بندەستی دوو کاراکتەری زۆر بەهێزدا دەژی کە دایکی و نیگارکێشە سریالییەکەی دۆستێتی، هەردووکیان بەجۆرێک لە جۆرەکان کاراکتەری داگیردەکەن و دەیانەوێت ئەوەی لێدروستبکەن کە دەیانەوێت... ئەو گەورەبوون بەوە دەزانێت کە لە ژێر ئەو چەترە دایکانەیە دەرچێت، دەیەوێت خۆی بخاتە ژێر دەستی باوکێکی گەورەوە، ژێردەستی حیزبەوە... بەدوای دانپیانانی ئەو هێزە گەورەیەدا دەگەڕێت کە بەناوی شۆڕش و جوانکردنی دونیاوە هەم پەیامێکی شاعیریی و هەم پەیامێکی نێرانەشی هەڵگرتووە. د

یارۆمیل تەنیا گومانی لە بێهێزی خۆی نییە، بەڵکو باوەڕی تەواوی بەو بێهێزییە هەیە و دەیەوێت تێیپەڕێنێت. بۆئەوەی هەستبکات کە بەهێزە، دەبێت بەهەمان ڕەوتی ئۆرفیۆسدا بڕوات، دەبێت ئۆردیکایەک بدۆزێتەوە و هەوڵبدات بەدەستی بهێنێت. بەڵام یارومیل گەنجێکی شەرمنە، هەتا خاڵیش نییە لە ترسنۆکی، چۆن دەتوانێت ئۆردیکایەک بدۆزێتەوە?. یارومیل لە هەوڵەکانیدا بۆ گەورەبوون و دەربازبوون لە دایکی «ڕەمزی لاوازیی»، حەز لە کیژێک دەکات، کێشمەکێشێکی دەروونی قووڵ دەژی تا بتوانێت لێی نزیکببێتەوە و خۆشەویستی خۆی بۆ دەرببڕێت، بەڵام ڕۆژێک لە کردەیەکی هەرزەکارانە و بوێرانەشدا گوڵێک دەگرێت بەدەستییەوە و دەچێتە بەر ماڵی کچە و چاوەڕوانیدەکات بێتەدەرێ... چاوەڕوانییەکەی بێهۆدەیە، لە جیاتی ئەو کیژەی ئەم عاشقی بووە، کیژێکی دی دەبینێت کە هاوڕێی کیژی پێشووە و پێیدەڵێت ئەو خانمەی ئەم بەدوایدا دەگەڕێت کۆچیکردوە و چیتر لەم شارەدا ناژی. بەڵام ئەم کیژە نوێیە ئەوە بۆ یارومیل ئاشکرادەکات کە شەیدایەتی و یارۆمیلی خۆشدەوێت. یارۆمیل هەوڵدەدات ئەم کچە بکات بە کەرەستەیەکی گەورەی دەربازبوون لە دایکی، بە ئەداتێک بۆ دۆزینەوەی خود و هەستکردن بە گەورەبوون و بەهێزبوونی خۆی. لێرەدا یارومیل لە هەر یەک لە پۆشکین و کۆرنیامێنتال جیادەبێتەوە، ئەوان سەرەتا هەستدەکەن کە زۆر بە هێزن و دواتر ژن وادەکات هەست بەبێهێزی بکەن، ژن وادەکات پۆشکین بڕوات بۆ «دووجەنگی» و ژن وادەکات کۆرنیامێنتال شێتانە بگاتە بەردەستی بکوژانی. هەتا بۆ خودی ئۆرفیۆسیش تەفسیرێک هەیە کەدەڵێت ئەوە خەتای ئۆردیکا بووە کە ئۆرفیۆسی ناچارکردوە ئاوڕبداتەوە، ئەوەندە لە ڕێگا پێیگووتووە «منت خۆشدەوێت? منت خۆشدەوێت? گەر منت خۆشدەوێت ئاوڕبدەرەوە? بۆ ئاوڕنادەیتەوە». ئەوە ئۆرفیۆسی ناچارکردوە ئاوڕبداتەوە و بەوجۆرە بەدبەختیکردوە. د

پێدەچێت یارۆمیل لە یارییەکە تێگەیشتبێت، لەوە حاڵیبووبێت کە ژنان مایەی بەدبەختی شاعیرە ئۆرفیۆسییەکانی پێش ئەون و بیەوێت بەوردی و بەوریایی لەو خاڵەدا ژیاننامەی ئۆرفیۆس دووبارەنەکاتەوە. یارومیل بۆ ئەوەی هەست بەهێزبکات، هەر خۆی لە حیزب و لە ڕۆحە دروشمساز و شۆڕشگێڕانەکەی نزیک ناکاتەوە، بەڵکو دەست لەگەڵ دەزگا ئەمنییەکانیشدا تێکەڵدەکات. یارۆمیل سەرەتا دەیەوێت هێزی خۆی لەگەڵ ئەو کیژەی هاوڕێیدا تاقیبکاتەوە، بەوەدا کە دەخوازێت تەواو داگیریبکات، بیکات بە هی خۆی، لە هەموو چاوێکی ونبکات، لە سەر ئەوە دەیکاتە جەنگ و جەدەل لەگەڵیدا، چۆن لەشی خۆی پیشانی دکتۆرێکی پیاو داوە... هێزی یارۆمیل سەرەتا لەوەدایە ئۆردیکاکەی خۆی تەواو بۆ خۆی مۆنۆپۆلبکات و نەهێڵێت بەشی کەسی تێدا بێت. بەڵام هێزی هەرە گەورە لە داگیرکردنی ئۆردیکادا نییە، بەڵکو لەدەستبەرداربووندایە لێی... یارومیل لە کردارێکی ناجومێرانەدا، هەریەک لە کیژەکەی هاوڕێی و برای ئەو کیژە بەدرۆ تاوانباردەکات کە دەیانەوێت لە سنوور بپەڕنەوە و لای پۆلیسی کۆمۆنیستی بەگرتیان دەدات. د

یارومیل بەدستی خۆی ئۆردیکا فڕێدەداتە بنی دۆزەخەوە و ئاوڕیشی لێ ناداتەوە سەیربکات چۆن دەکەوێتە بنی هادەس. د

یارومێل ئەو ئۆرفیۆسەیە کە لەسەرەتاوە دەزانێت لاوازە و بۆ ئەوە ناگەڕێت هێزی خۆی تاقیبکاتەوە، بەڵکو بۆ وەستهێنانی هێز دەگەڕێت، کە دەچێت بەدوای ئۆردیکادا بۆئەوە ناچێت ڕزگاریبکات، بەڵکو بۆئەوە دەچێت بەهێزی خۆی بسەلمێنێت و بڵێت هێزی من لە توانای دەستبەرداربووندایە لە ئۆردیکا نەوەک لە وەدەستهێنانەوەیدا.ئەگەر تاسەر یارۆمیل ژنان خیانەتیان لە شاعیران کردبێت، لەگەڵ یارۆمیلدا ئەو شاعیرە نێرە دێتە پێشێ کە هەوڵدەدات نێرایەتی و هێز و گەورەیی خۆی بەوە بسەلمێنێت کە دەتوانێت خیانەت لە ژنان بکات. د

بەڵام ئەم یارییە ئاسان بۆ یارومیل تەواو نابێت، ئەوەی ئۆرفیۆس دەستبخاتە دەستی جانەوەرەکانی هادەسەوە، هەموو شاعیرییەت و جوانییەکی تێدا دەکوژێت، لێرەوەیە ڕستە ترسناکەکەی کۆندێرا دێتە سەرێ، ئەو ڕستەیەی من لەوەوبەر چەندینجار بەکارمهێناوە و پێدەچێت زۆرجاری دیش بەکاریبهێنمەوە «لەو دەمەدا شاعیر لەگەڵ جەلاددا حوکمیاندەکرد». یارومیل نمونەی زۆر لە شاعیرانی سەدەی بیستە کە دەستیانخستە دەستی جەلاد و لەگەڵ ئەودا حوکمیانکرد. د

یارۆمیل دەچێتە پاڵ جەلاد بۆ ئەوەی لاوازیی ئەبەدی شاعیران جێبهێڵێت، بەڵام ئەوە ئازار و تراژیدیاکەی سووک ناکات، یارۆمیل دەبێتە کەسێکی تەنهای قێزەون، ئەمجارە ڕقی خەڵک لە یارۆمیل هۆکەی ئەوە نییە کە شاعیرە، بەڵکو بۆ ئەوەیە کە ئەو شاعیری بە ڕێگای خیانەتدا لە ڕێگای ئەبەدی شیعر بردوە، ڕێگای دژایەتی جەلاد، ڕێگای نەتوانەوە لە ژێر سێبەری دەسەڵاتدا... شاعیران بۆیان نییە لەسەر حیسابی جوانی، بەهێزبن. ئەوە وادەکات یارۆمیل هەوڵی خۆکوژی بدات، بەڵام بۆی ناچێتە سەر... یارۆمیل نابێت وەک شاعیران مەرگێکی ئازاد و مانادار بمرێت، لەبەرئەوە دەمێنێتەوە و پاشماوەیەکی کەم لەوە بە هەوکردنی سی دەمرێت و جیهان بەجێدەهێڵێت. د

یارۆمیل نمونەی تراژیدیی ئەو شاعیرە ئۆرفیۆسییەیە کە دەیەوێت لە لاوازی ئۆرفیۆسیانەی خۆی دەرچێت و ئەوەش بەرەو خیانەت لە شیعر و گەورەیی و داهێنانی دەبات. د


Sunday 16 October 2011


وەچەکانی ئۆرفیۆس 2
کۆرنیامێنتال


لە نۆی نۆڤەمبەری ساڵی 1918 دا گیوم ئەپۆلونێر لە تەمەنی سی و هەشت ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.هۆی مردنەکەی نەخۆشییەکی تایبەتی و ناوازە نەبوو، ڤایرۆسێک نەبوو کە بە تایبەت دەیدات لە شاعیران و داهێنەران و مەرگێکی ئەفسانەییان پێدەبەخشێت. مەرگێک نەبوو وەک مەرگی هاوپیشەکەی ئەلکساندەر پۆشکین... مەرگێکی تایبەت، پڕتەلیسم، پڕ پرسیار. بەڵکو مەرگێکی سادەبوو، بە پەتایەک کە لەگەڵ ڕۆحی ئەپۆلۆنێردا ملیۆنەها گیانی تری کێشا.
ئەوەی ئەپۆلۆنێر بەوردی بخوێنێتەوە هەستدەکات وەک شاعیر هەمیشە ویستوێتی مەرگێکی ناوازەی هەبێت. ئەو یەکێکە لەوانەی باوەڕی زۆر بە تایبەتمەندیی ژیان و مردنی شاعیران هەیە. ڕاستە زۆربەی شاعیران خۆیان بە جنسێکی جیاواز لە ئادەمیزادانی دی دەبینن، هەندێکیان هێندەی دوای ژیان و مەرگی شاعیرانە دەکەون، ئەوەندە خودی شیعر نابێتە خولیایان، بەڵام ئەم هەستە و ئەم بابەتە هەمووجارێک لە نوسیندا دەرناکەوێتەوە، کەچی لە ئەدەبیاتی ئەپۆلۆنێردا قورساییەکی زۆر گەورەی هەیە.
ئەپۆلۆنێر بە پەتایەک مرد کە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستدا و بە چەند شەپۆلێکی گەورە لە ئەوروپای دا و ملیۆنەها قوربانی جێهێشت. پەتاکە بە «ئەنفلۆنزای ئیسپانی» دەناسرێت، هەندێک سەرچاوە دەڵێن کە نزیکی 25 ملیۆن مرۆڤی کوشتووە ، هەندێکی دیش دەڵێن ژمارەی ڕاستەقینەی قوربانییەکان لەسەروو پەنجا ملیۆنەوەیە. لە ناودارترین ئەو کەسانەی بوون بە قوربانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی، سۆسۆلۆگی ئەڵمانی ماکس ڤێبەر و نیگارکێشی نەمساوی، ئیگۆن شیللی و سۆفیا فرۆیدی کچی سیگمۆند فرۆید بوون، بەڵام لە هەمووان ناودارتر خودی ئەپۆلۆنێرە.
مردنی ئەپۆلۆنێر بە پەتایەکی لەوجۆرە بە هەموو پێودانێک مەرگێکی ئۆرفیۆسی نییە... ئەوەی بە ڤایرۆسێک بمریت کە لەگەڵ ئەودا گیانی ملیۆنەهای دیکەی چنیوەتەوە، مەرگی هەموو ئەو تایبەتمەندێتیانە وندەکات کە مەرگی شاعیرانە پێویستی پێیەتی. ئەپۆلۆنێر پێشتر بەدوای مەرگێکی پاڵەوانکارانەدا چووبوو بۆ بەرەکانی جەنگی جیهانی یەکەم، لەوێ برینداریش دەبێت، بەڵام ڕێکەوت ئەو دەرفەتەی پێنابەخشێت، وەک لۆرد بایرۆن لە مەیدانەکانی شەڕدا بمرێت. ئەو دەرفەتەی پێ نابەخشێت وەک فیدریکۆ گارسیا لۆرکا بەدەستی دوژمن و لە شەوێکی پڕ ئەستێرەدا شەهید بکرێت... لۆرکاش وەک ئەپۆلۆنێر هەر بە سی و هەشت ساڵی مرد، بەڵام بە کوشتنی مەتەڵێکی گەورە و مەرگێکی شاعیرانەی تایبەتی دوای خۆی جێهێشت، پێش لە کوشتنی جیڤارا، مەرگی لۆرکا ڕەمزێکی گرنگی شۆڕشگێڕی و یاخیبوون بوو لە هەموو دونیادا.
بەڵام ئەپۆلۆنێر گەر نەیتوانیبێت مەرگێکی وا ئۆرفیۆسی بۆ خۆی زامنبکات، قارەمانێکی ئۆرفیۆسی بۆ جێهێشتووین کە کەسایەتی شاعیر کۆرنیامێنتالە، لە چیرۆکی « شاعیرە کوژراوەکە» دا. ئەپۆلۆنێر لە کەسی کۆرنیامێنتالدا نمونەی ژیانێکی ئۆرڤیۆسیی نوێمان پێشکەشدەکات... کۆرنیامێنتال وەک منداڵێکی بەدبەخت دێتە دونیاوە، هەر هێندەی ئەو لە دایک دەبێت دایکی دەمرێت، باوەپیارەکەی کە ساختەبارۆنێکە، شەوێک لە مۆنتی کارلۆ و لەسەر مێزی قومار هەموو سامانی خۆی دەدۆڕێنێت و دواتر خۆی دەکوژێت. لەو سەرەتایانەوە سیفەتی نەفرەت لێکراوی کۆرنیامێنتال دەردەکەوێت، وەک کەسێک کە بوونی هاوبەست و گرێدراوی تراژیدیایە. دوای ئەو مامۆستایەکی هۆڵەندی دەیگرێتە خۆی، سەرپەرشتی پەروەردەبوونی دەگرێتە ئەستۆ، بە جیهانی ئەدەبیاتی ئاشنادەکات و بە کتێبەکانی سێرڤانتس و گۆتەی دەناسێنێت. دوای مردنی بەخێوکەرەکەی، دەچێتە پاریس و لەوێ ژیانی خۆی وەک شاعیر و شانۆنوس دەست پێدەکات. لەوێ حەز لە سەماکەرێک بە ناوی تریزتۆیزا دەکات، خانم بۆ ماوەیەکی کورت پەیوەندی لەگەڵ کۆرنیامێنتالدا دەبەستێت، بەڵام هەر زوو نیشانە ئۆرفیۆسییەکان لە ژیانیدا دەردەکەون، کاتێک دڵدارەکەی زۆر ئاسان و بێباک بۆ شاعیرۆچکەیەکی خراپ دەستبەرداری دەبێت بە ناوی پۆپۆناتەوە. کۆرنیامێنتال بۆئەوەی دڵی خۆشەویستەکەی بەدەستبهێێتەوە دەستدەکات بە گەشتێکی دوورودرێژ بەدوای دوو دڵدارەکەدا، بەشێکی تێکستەکە وەسفی ئەو سەفەرە درێژەی کۆرنیامێنتالە لە شارو جێگا جیاوازەکانی ئەوروپادا بە دوای تریزتۆیزادا. گەشتەکەی کۆرنیامێنتال درێژکراوەیەکی سەمبولی گەشتەکەی ئۆرفیۆسە بۆ هادەس، وەک چۆن ئەو دەیەوێت خۆشەویستەکەی لە بنی دۆزەخ دەربهێنێت، کۆرنیامێنتالیش دەیەوێت خۆشەویستەکەی لە بنی دۆزەخی ئەوروپادا بەدەستبهێنێتەوە. کۆرنیامێنتالیش وەک ئۆرفیۆس وادەردەکەوێت بڕوایەکی گەورەی بە هێزی هونەری خۆی هەبێت، بەڵام هەڵگری ئەو سیفەتە هەمیشەییەی شاعیرانیشە کە وا هەستدەکەن خۆشەویست نین، نەفرەت لێکراون. لەم تێکستەی ئەپۆلۆنێردا دژایەتی نێوان شیعر و جیهان دەگاتە ئاستێکی زۆر باڵا. لە چیرۆکی ئۆرفیۆسدا وادەرناکەوێت وەک ئەوەی داهێنانی ئۆرفیۆس مایەی کوشتنی بێت، ڕقی ژنان لە ئۆرفیۆس دەگەڕێتەوە بۆ ڕقی ئۆرفیۆس لە ژنان. بەڵام لەسەدەکانی دواتردا هەستی شاعیران بە تەنهایی و گۆشەگیری و دابڕان و نەفرەت تا دێت گەورەتر دەبێت، ئەو هەستەی کە ئەوان دونیایان بە دڵ نییە و دونیاش ئەوانی بەدڵ نییە، دەبێتە هەستێکی زاڵ. کۆرنیامێنتال لە مێرسیلیا تووشی دەبێت بە تووشی کەسێکی سەیرەوە کە دروشمی سەرەکی دژایەتی شاعیرانە... کیمیاگەرێکی ئەڵمانییەوە بە ناوی «تۆگراس»ـەوە. ئەپۆلۆنێر لە کەسایەتی
تۆگراسدا تەعبیر لەو ڕۆحە زانستخواز و عەقڵییەتە داخراوە نوێیە مۆدێرنە دەکات کە تەواوی جیهانبینی مرۆڤ بە قازانجەوە گرێدەداتەوە. لە مێرسیلیا، کۆرنیامێنتال تێدەگات کە خۆشەویست نەبوونی شاعیران تەنیا لەوەدا کورت ناکرێتەوە کە دڵدارەکانیان تێیان ناگەن و خۆشیان ناوێن، بەڵکو دەگاتە کینەیەکی جەماوەریی گەورەتر، ئەوەی کە شاعیران قەبووڵ ناکەن تەنیا عەشیقەکان نین، بەڵکو تەواوی جەماوەرە. تۆگراس باوەڕی بە لە ناوچوون و نەمانی شاعیران هەیە، وەک مەخلوقاتی بێسوود دەیانبینێت، وەک کۆمەڵێک بوونەوەر کە ناوبانگ و شکۆی خۆیان لەدەستداوە، وەک جنسێکی مشەخۆر کە دەبێت نەمێنن. ئەو نوێنەری پۆڵە پێچەوانەکەی کۆرنیامێنتالە، لە کاتێکدا کۆرنیامێنتال شاعیران لە ئاستی خوداوەنداندا ڕادەگرێت، ئەو لە هەموو شوێنێک بانگ بۆ قڕانکردنیان دەخوێنێت و خەڵکی عەوامیان لێ هاندەدات.
تۆگراس لە چیرۆکەکەی ئەپۆلۆنێردا بەمجۆرە قسەدەکات «شاعیران دەبێت دەستبەرداری شکۆی خۆیان بن بۆ زاناکان، بۆ فەیلەسوفان، بۆ ئەکرۆپاتەکان، بۆ فیلانسرۆپییەکان، بۆ کۆمەڵناسەکان. شاعیران ئەمرۆ جگە لەوەی پارەیەک وەردەگرن کە شایستەی نین، کەڵکی هیچی دیان نییە. ئەوان هەر هیچ کار ناکەن... شاعیران کەسیان مافی ژیانیان نییە ...دەبێت لەسەر زەوی نەمێنن. ئەی جیهان لە نێوان ژیان و شیعردا یەکێکیان هەڵبژێرە... لە سبەێنێ وە سەردەمێکی نوێ دەستپێدەکات، چیتر شیعر لەسەر ڕووی زەمین نامێنێت... هەموو شاعیرانیش سەردەبڕدرێن».
ئەمە تیورەی تۆگراسە، کە دواجار خەڵک دژی شاعیران هاندەدات و لە هەموو جێگایەک ڕاوە شاعیر دەست پێدەکرێت، دەگیرێن و دەخرێنە زیندانەوە و دەکوژرێن. لەو پەلامارە گەورەیەدا بۆ سەر شاعیران کۆرنیامێنتال ناتوانێت خۆی ونبکات، خەڵکی توڕە، عەوامی ڕاپەڕیو دژی شیعر دەیگرن و دەیکوژن و پانیدەکەنەوە.
کوشتنی کۆرنیامێنتال، کوشتێکی تەواو ئۆرفیۆسییە. یورگن گریمیش لە کتێبەکەیدا دەربارەی ئەپۆلۆنێر تەواو پێ لەسەر سروشتی ئۆرفیۆسیانەی مردنەکەی کۆرنیامێنتال دادەگرێت. سەفەری کۆرنیامێنتال بەدوای دڵدارەکەیدا و کوشتنی بەدەست پۆلە عەوامێکی توڕە لەدەستی شیعر و پانکردنەوەی، دووبارەکردنەوەیەکی نوێی ئەفسانەی ئۆرفیۆسە. هەر دوو کۆرنیامێنتال و ئۆرفیۆس تەواو ئەزموونی چارەنوسی تراژیدی شاعیر دەژین و لە پشتیشییەوە یەک ڕاستی گەورە وەستاوە کە داهێنانی گەورە بەشی ئەوە نییە ماڤێکی ڕاستەقینەی ژیان بە شاعیر ببەخشێت، هێزی هونەر زۆرجار ناگاتە ئەوەی دەستی بکوژەکان بگرێت و چەقۆ و بەرد و گوللەیان بگێڕێتەوە. کۆرنیامینتال خۆی بە خوداوەندی شیعر دەزانێت، لێرەوە بۆ مەرگێکی شاعیرانەش دەگەڕێت، ئەوی ڕۆژ کە دەچێت بۆ لای تۆگراس، بێئەوەی غروری شاعیرانەی لەدەستدابێت دەڵێت «من کۆرنیامێنتالم، گەورەترین شاعیری زیندووی رووی زەوی. زۆرجار ڕوو بە ڕوو چاوم بڕیوەتە چاوی خودا، من شەوق و بریقەی خوداییم لەگەڵ خۆمدا هەڵگرتووە، ئەوەش چاوە ئینسانییەکانی منیان لاوازکردوە. من ئەبەدییەت ژیاوم. بەڵام کە ڕۆژ و ساتی من هات، هاتووم، بۆ ئەوەی لە پێشدەمی تۆدا بڵندببمەوە».
کۆرنیامێنتال ئەو ژیان و مردنە شاعیریانەیە دەژی کە ئەپۆلۆنێر خۆی دەستی ناکەوێت.
لەم تێکستەدا ئەوە دەخوێنیەوە ئەپۆلۆنێر چەند بڕوایەکی کەمی بە هێزی شیعر بۆ سەر دونیا هەبووە. ستاتیکای شیعر لەوەدا بەرجەستە دەبێتەوە کە بە جیهان نامۆیە، جوانی داهێنان لەوەدایە کە کاریگەرییەکی کەمی لە سەر دونیا هەیە، هەمیشەش شتێک پێشکەشدەکات کە بە جیهان نامۆیە. جارێکی تر شاعیر ئەو مەخلوقە گەڕۆکە نەسرەوتەیە کە هەم خۆشەویستی و هەم داهێنانی خۆی بە جیهان دەبەخشێت، بەڵام دونیا نە عەشقی شاعیرانی قەبووڵە و نە داهێنانیان. دوای مردنی کۆرنیامێنتال، هاوڕێیەکی کە بە «باڵندەکەی بەنین» لە چیرۆکەکەدا ناوی دێت، وێنەگر و پەیکەرتاشێکی هاوڕێی کۆرنیامێنتالە، لەسەر داوای تریزتۆیز پەیکەرێک بۆ شاعیر دروستدەکات. هەندێک دەڵێن ئەم کاراکتەرە ئاماژەیە بۆ کەسی پاپلۆ بیکاسۆ کە هاوڕێی نزیکی ئەپۆلۆنێر بووە، دەشڵێن کە تریزتۆیزیش هەر ئاماژەیە بۆ کەسێکی ڕاستەقینە لە ژیانی ئەپۆلۆنێردا، بە جۆرێک کۆی چیرۆکەکە وەک جۆرە ژیاننامەیەکی مەجازی بۆ خودی ئەپۆلۆنێر وایە. واتە ئەپۆلۆنێر بە چەند ساڵێکی کەم بەر لەمردنی لە ئاستی مەجازیدا ئەو ژیان و مردنە شاعیرییەی بۆ خۆی نوسیوەتەوە کە ئارەزوویکردوە. پێدەچێت هەستیکردبێت، کە ژیان ناتوانێت ئەوجۆرە مەرگە ئۆرفیۆسییەی پێشکەشیبکات.
کۆرنیامێنتال وەک ئۆرفیۆس پێویستی بە هیچ ئاوڕێکی تراژیدی نییە، لە ژیانی پۆشکیندا خودی ئەو ساتە وەختەمان بینی کە نزیکە لە ساتی ئاوڕە ئۆرفیۆسییەکە... کۆرنیامێنتال ڕاستەو ڕاست لەسەر یەک هێڵ، بە بڕوایەکی توندەوە، بە ئەزموونی شاعیرانی پێش خۆیەوە بەرەو مردن دێت، دەزانێت ئەوەی ئۆردیکای لە کیس دەدات ئاوڕکەی نییە، دەزانێت ئۆردیکای پێش وەخت و هەر لەسەر زەمین لە دەستچووە. ژیانی کۆرنیامێنتال وەک ئەوە وایە ئۆرفیۆس دابەزێت بۆ بنی هادەس و لەوێ ببینێت کە ئۆردیکا نایەوێت لەگەڵیدا بگەڕێتەوە و هەر لەوێدا بەدەستی ژنانی باخۆسی بکوژرێت و بکەوێتە بنی دۆزەخ و هەرگیز نەگەڕێتەوە. شاعیرییەت لەسەردەمی نوێدا بەشی ئەوە نییە کە خوداکان ئۆردیکا بە ئۆرفیۆس ببەخشنەوە. شاعیران لەم سەردەمەدا دادەبەزن بۆ هادەس و دەزانن لەوێدا دەکوژرێن و ناگەڕێنەوە.