ئەخلاق له‌کوێوە هەڵدەقوڵێت؟

له‌کتێبی «کرچوکاڵی خراپە»دا کە راپۆرتێکی درێژی هانا ئارێنتە دەربارەی دادگاییەکەی تاوانباری گەورەی نازی «ئایشمان» له‌ئۆرشەلیم، بڕگەیەکی گرنگ هەیە کە بەجۆرێک له‌جۆرەکان دەمانخاتەوە بەردەم پەیوەندی ئاڵۆزی نێوان ئەخلاق‌و سیاسەتەوە. هانا ئارێنت دەنوسێت : «... بەوەدا بەر له‌هاتنی هیتلەر کۆمەڵگای جێگر‌و شیرازەدار بەجۆرێک له‌جۆرەکان هەرەسیهێنابوو، یاسا بنەڕەتییەکانی ئەخلاق بۆ پەیوەندی کۆمەڵایەتی، هەروەها فەرمانی مەسیحییەت «کەس مەکوژە» له‌ڕوی پراکتیکییەوە له‌نێوچوبوون‌و نەمابوون. ئەو کەمایەتییە بچوکەی تا ئەوکات دەیویست چاکە له‌خراپە جیابکاتەوە، تەنیا دەبوو پشت بەتوانای حوکمدانی خۆیان ببەستن، چیتر له‌کاتی روبەڕوبوونەوە لەگەڵ هەڵوێستەکاندا، یاسایەک له‌گۆڕێ نەبوو بگەڕێنەوە سەری، لەبەرئەوە دەبایە خۆ بەخۆ بڕیاربدەن».

ئەم ساتەی هانا ئارێنت باسیدەکات، ساتێکی سەختە، تەواوی ئەو مۆراڵەی وا له‌مرۆڤ دەکات ئەوی دی نەکوژێت، له‌نێوچووە. مرۆڤ خۆی بڕیاردەدات ئاخۆ ئەویدی بکوژێت یاخود نا، چیتر یاسایەک‌و خودایەک نییە دەستیبگرێت، لێرەوە جگە له‌خۆی‌و بڕیاری خۆی هیچ له‌مەیداندا نییە. پرسیارێک لێرەدا بیکەین ئاخۆ گەڕانەوە بۆ ویژدانی مرۆڤ، بۆ حوکمی تایبەتی ئەو، بۆ مۆراڵی شەخسی، دەتوانێت رێگا له‌کوشتن بگرێت. ئەم ساتەی هانا ئارێنت باسی دەکات دەمانخاتەوە سەر پرسیار دەربارەی جەوهەری ئەخلاق. ئاخۆ مرۆڤ، ئەخلاق لەدەرەوە وەردەگرێت، یان شتێکە له‌ناویدا. ئاخۆ مرۆڤ بێ هیچ یاسا‌و ئایدۆلۆژیا‌و خودایەک دەتوانێت بە ئەخلاق بێت؟ هەڵبەت وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بەبڕینی رێگایەکی درێژ له‌فەلسەفەدا هەیە، مرۆڤ دەتوانێت له‌وەڵامە پۆزەتیڤەکەی کانتەوە دەستپێبکات، کە له‌چەمکی «کاتاگۆریشە ئیمپریاتیڤ»دا دایڕشتووە‌و بڵێ بەڵێ چۆن سروشت بەپێی یاسای نەنوسراوی خۆی کاردەکات، یاسا بنەڕەتییەکانی ئەخلاقیش ریشەیان له‌سروشتی مرۆڤدایە‌و وەک کۆمەڵێک فۆرمی لۆژیکی لەناو مرۆڤدا تۆمارکراون‌و مرۆڤ بوونەوەرێکە بە گەڕانەوە بۆ خۆی‌و ئەزموونی خۆی، دەتوانێت بە ئەخلاق بێت. هەڵبەت ئەم بۆچونە تەواو جیاوازە لەو بۆچونەی کە دەڵێت «مرۆڤ گورگە بۆ برای خۆی»، وە باوەڕی وایە جەوهەری پەیوەندی مرۆڤ بە مرۆڤەوە لەسەر رکەبەری، ململانێ، پێکدادان دروستبووە. لێرەدا دەمەوێت له‌ڕوانگەی فەیلەسوفێکی گرنگی سەدەی بیستەوە «ئەمانۆئێل لیڤیناس» ئەم کێشەیە بخەمەوەڕو، کێشەی ئەو ساتەوەختەی کە ئەخلاق بە مانای «ئەمر‌و نەهی» بوونی نامێنێت‌و ئەخلاق بە مانای تایبەتی، وەک ئەخلاقی من‌و بڕیاری من لەدەرەوەی هەر پرەنسیپێکی پێشوەخت سەرهەڵدەدات. لای لیڤیناس ئەخلاق له‌خودی ئەو ساتەوەختەوە سەر هەڵده‌دات کە مرۆڤ «روبەڕو» بەرابەر یەک دەوەستێت. چەمکی «ڕو بە رو» لای لیڤیناس مانایەکی گرنگی هەیە، چونکە زاراوەی «رو بە رو» ئاماژەیە بۆ دۆخێک کە دوو مرۆڤ بێ هیچ زانیارییەک دەربارەی یەک بەرامبەر یەک دەوەستن، ساتێکە تێیدا «من» بەر «ئەویدی» دەکەوێت... رو بە رو مانای دەرککردنی من بە «ئەویدی» وەک شتێکی جیاواز، وەک بێگانە، وەک تەنێکی نامۆ کە شتێکی هاوبەشم لەگەڵیدا نییە، وەک جیاوازییەکی رەها، وەک ئەویدییەک کە من نییە‌و نابێت بە من. لای لیڤیناس ئەوەی وادەکات مێژوی خۆرئاوا بە هەڵەدا بڕوات، ئەوەیە لەم ساتی روبەڕوبوونەوە لەگەڵ «ئەویدی»یە دا، بەردەوام بۆ هاوبەش دەگەڕێت، مەرجی یەکترناسین دەکات بە پرەنسیپی جیاکردنەوەی باش له‌خراپ، بەپێی مۆراڵی فەلسەفەی خۆرئاوا، من دەبێت ئەویدی بناسم، دەبێت قسەی لەگەڵ بکەم، دەبێت بزانم چییە، چۆن بیردەکاتەوە، شتی هاوبەش بدۆزینەوە، دیالۆگ دابمەزرێنین... بەم پێیە پرەنسیپی پەیوەندییەکە لەسەر ئەوە دروستبووە کە من‌و ئەویدی روبەڕو شتێک بگۆڕینەوە، پردێک دروستبکەین، بزانین شتی هاوبەشمان هەیە، تەواو جیاوازنین، ئەو نزیکییەش دەبێت بە بناغەی لێکنزیکبوونەوەمان‌و کۆمەکماندەکات تا چەند پرەنسیپێکی ئەخلاقی بۆ پێکەوەژیانمان دابنێین. لیڤیناس زۆر توند ئەمجۆرە تێگەیشتنە رەخنەدەکات، کە لەڕاستیشدا تێزە هەرە سەرەکییەکەی ناو فیکری خۆرئاواشە، ئەو تێزەیەی کە بناغەی پەیوەندی نێوان خۆرئاوا‌و دەرەوەی داڕشتووە. لای لیڤیناس جەوهەری ئەخلاق ئەوە نییە کە تۆ ئەویدی بخەیتە نێوقاڵبی خۆتەوە، بەپێی پێوەرەکانی خۆت بیپێویت، دورو نزیکی له‌خۆت دەستنیشانبکەیت، ئەوسا قەبوڵ یان رەتیبکەیتەوە. بەبڕوای ئەو، بنەمای ئەخلاقی دروست ئەوە نییە کە ئەویدی رابکێشین بۆ لای خۆمان، بیخەینە ناو سیستمی تێڕوانینی خۆمانەوە، بەڵکو دەبێت ئەویدی، وەک جیاوازییەکی رەها، وەک بوونەوەرێکی تەواو جودا له‌من وەربگرین. لای ئەو ئەخلاق لەسەر شتی هاوبەش دانامەزرێت، بەڵکو لەسەر جیابوونەوە‌و ترازان دروستدەبێت. ئەخلاق هەڵوێست وەرگرتنە بەرامبەر بە شتێکی نامۆ‌و غەریب کە له‌مندا ناتوێتەوە، نابێت ئەویدی له‌مندا بتوێتەوە، نابێت لەسەر رۆشنایی حوکمەکانی من‌و وێنەسازی مندا شوناسی بدرێتێ، هەر لێرەشەوەیە کە لای لیڤیناس «بە یەک نامۆبوون» مەرجێکی گرنگی ئازادییە. کەسی نامۆ کەسێکی ئازادە، چونکە هێشتا من بە پێناسە‌و وێنەسازی خۆم نەمبەستۆتەوە، نەمخستۆتە ناو پێوەرەکانمەوە، ئەویدی بۆئەوەی وەک ئەویدی بمێنێتەوە، دەبێت ئازادبێت، بۆئەوەی ئازادیش بێت دەبێت له‌مندا نەتوێتەوە، کورت نەبێتەوە بۆ ئەوەی من دەمەوێت، واتە بە غەریبی بەرامبەرم بوەستێت‌و من دان بە غەریبیدا بنێم‌و بزانم کە بوونەوەرێکە رادیکال جیاوازە له‌من.

بە کورتی لەو ساتەدا کە دوو مرۆڤ رو بە رو بەرامبەر یەک دەوەستن، هەتا گەر ئەو دوو کەسە وەک ئارێنت دەڵێت کەسی سەر بە دونیایەک بن کە تێیدا یاساکانی ئەخلاق‌و ئەمرو نەهییەکانی دین پەکیان کەوتووە، خودی ئەو رو بە رو بوونەوەیە، ئەو سەیرکردنەی یەکتر، ئەو داننان بە جیاوازییەدا، بەوەی تۆ شتێکی دیت، لەدەرەوەی منیت‌و بۆ هەتاهەتاشە لەدەرەوەی من دەبیت، جۆرێک له‌مۆراڵی تایبەتی بەسەر مندا دەسەپێنێت. لای لیڤیناس لەو ساتەدا کە دوو کەس رو بە رو سەیری یەک دەکەن، خاڵی له‌هەر شتێک یاسایەک له‌نێوانیاندا دروستدەبێت کە گوفتارە هەرە گەورەکەی ئەوەیە «مەمکوژە» یان «تۆ ناکوژیت». واتە ئەویدی له‌بەرامبەرمان دەوستێت، روتە، بێدیفاعە، لاوازە، تەواو لەو ساتەدا کە دەزانین دەتوانین ئەوی دی بکوژین‌و نایکوژین ئەخلاق سەرهەڵدەدات. لەو ساتەدا ئەویدی بە نیگاکانی پێماندەڵێت من لێرەم، جیاوازم، جیاوازیشم ئەبەدییە، هەمیشە نامۆم، تۆ هەمیشە تۆیت‌و من هەمیشە من، بەڵام مەمکوژە...

ئەم تێزەیەی لیڤیناس له‌دوو رووەوە گرنگە:

1.لیڤیناس سەرەتای ئەخلاق دەخاتە پێش هەر پرۆسەیەکی یەکترناسینەوە. بەوەشدا خۆی له‌بڕێکی گەورەی کولتوری ئەخلاقی‌و ئەبستمۆلۆژی خۆرئاوا جیادەکاتەوە. بەپێی تێزە باوەکان مرۆڤ بۆئەوەی چاکە بکات دەبێت بزانێت چاکە چییە. زانین‌و ناسینی چاکە، خاڵێکە دەکەوێتە پێش هەر بڕیارێکی ئەخلاقییەوە. واتە ئەخلاق وەک پێشمەرج پێویستی بە مەعریفە هەیە، بەڵام لای لیڤیناس بەپێچەوانەوە وەرگرتنی هەڵوێستی ئەخلاقی، هەستکردن بە بەرپرسیارێتی بەرامبەر بەویدی، دەکەوێتە ناو ئەو ساتەوە کە تۆ هێشتا هیچ شتێک لەسەر ئەویدی نازانیت، واتە ئەویدی هێشتا روبەرێکی تەواو نەناسراوە یان وەک لیڤیناس دەڵێت، ئەویدی رادیکال ئەویدییە. واتە پرەنسیپی مەیکوژە دەکەوێتە پێش هەر دیالۆگێکەوە. لەساتی روبەڕوبوونەوەدا سەرهەڵدەدات، ئەو ساتەی کە هانا ئارێنت باسیدەکات‌و دەڵێت ساتێکە مرۆڤەکان خۆ بە خۆ بێ گەڕانەوە بۆ هیچ یاساو رێسایەکی ئەخلاقی بڕیاردەدەن. لیڤیناس له‌زۆر شوێن‌و تێکستدا دوای ئاسەوار‌و جێپەنجەی ئەو ساتەوەختە دەکەوێت، ساتەوەختی دوودڵی «بکوژم یان نەکوژم... بکوژم یان نەکوژم».

2.لیڤیناس بەم تێزەیە پەیوەندی ئەخلاق‌و سیاسەت بە جۆرێکی دی دەخوێنێتەوە. لەوساتەدا کە من بەرامبەر ئەویدی رو بە رو دەوەستم، لاوازییەکانی دەبینم، بوونی روت‌و قووتی دەبینم، دەبینم کە دەکرێت ئازار بچێژێت، دەکرێت برینداربکرێت، لەو ساتەدا تەواو بەرپرسیارێتی من بەرامبەری تا ناکۆتا گەورە دەبێت. بەپێی لیڤیناس بەرپرسیاری من لەوەدا کۆتایی نایەت کە نەیکوژم، بەڵکو دەگاتە ئەوەی کە نەهێڵم بکوژرێت‌و ئازار بچێژێت. ئەویدی لێرەیە بۆ ئەوەی من له‌ڕێگای ئەوەوە گەورەیی بەرپرسیارێتییەکانی خۆم بناسم. ئەوەشی من دروستدەکات ئەو بەرپرسیارێتییەیە کە ئەویدی دەیخاتە بەردەمم. ئەویدی له‌بانگهێشتێکی بەردەوامدایە، له‌ژێر ترسێکی بەردەوامدایە، ئەوەش وادەکات بەرپرسیارێتی من بەرامبەری ناکۆتا‌و هەمیشەیی‌و هەتاهەتایی بێت... بەرپرسیارێتی شتێک نییە ئەمڕۆ پێیهەستین‌و بەیانی تەواو بێت، لەبەردەم کەسێکدا لەدایک نابێت بۆئەوەی لای یەکێکی دی بمرێت. فۆرمێکی نییە بچینە ناوی‌و وابزانین ویژدانی خۆمان ئاسودەکردووە، بەرپرسیارێتی فرەڕەنگ‌و هەمەشێوەیە. لێرەوە چەمکی ئەخلاقی سیاسی، یاخود بەرپرسیارێتی‌و عەدالەتی سیاسی لای لیڤیناس جەوهەرێکی ناکۆکی هەیە، چونکە کە باسمان له‌عەدالەتی سیاسی کرد سنورێک بۆ بەرپرسیارێتییە ئەخلاقییەکانمان دادەنێین. له‌ژێر پەردەی بەرپرسیاری سیاسیدا مرۆڤ ئیلتیزامی خۆی بۆ هێزێک‌و گروپێک‌و دەستەیەک له‌ئادەمیزادان دیاریدەکات، بەپێی ئیلتیزامی سیاسی من بەرپرسم له‌دیفاع له‌چینێک یان نەتەوەیەک یان توێژێکی دیاریکراو... بەوەش تا ئەندازەیەکی ترسناک جەوهەری ئەخلاق پێشێلدەکەم، کە بریتییە له‌بەرپرسیارێتی ناکۆتا‌و بێسنورم بەرامبەر پاراستن‌و دیفاعکردن له‌ئەویدی، هەرچییەک بێت‌و هەرچۆنێک بێت. ئیلتیزامی سیاسی زۆربەی وەخت بەرگریکردنە لەوەی کە له‌من دەچێت، بەرگریکردن نییە له‌ئەویدی بە گشتی، بەڵکو بەرگریکردنە له‌شوناسێک یان فۆرمێکی سیاسی دیاریکراو، لێرەوە هیچ ئەخلاقێکی سیاسی بوونی نییە بەجۆرێک له‌جۆرەکان لەسەر پێشێلکردنی خودی ئەخلاق دروست نەبووبێت. بە کورتی ئیلتیزامی سیاسی له‌قاڵبدانی بەرپرسیارێتی مرۆڤە له‌فۆرمێکدا، له‌کاتێکدا جەوهەری ئەخلاق بەرپرسیارێتی بێسنور‌و ناکۆتای منە بەرامبەر بەویدی‌و ئامادەگی شکاندنی هەموو سنورێکە بۆ بەرگریگرتن‌و پاراستنی ئەویدی له‌مردن‌و ئازار.

لێرەدا وەک دوا رستە دەمەوێت ئاماژە بە جیاوازییەکی گرنگی نێوان لیڤیناس‌و لاکان بدەم، لای لاکان‌و له‌ژێر ناونیشانی «ئەویدی گەورە» دا، ئەویدی وەک هێزێکی باوکانە، باڵا، فێرکەر، هەڕەشەکەر، منساز نیشاندەدرێت، لێرەوە ئەخلاق لای لاکان‌و لای فرۆیدیەکان بە گشتی وەک بەرهەمی سیستمی باوکسالار دەخرێتەڕو، ئەخلاق بەرهەمێکی باوکانەیە، ئەویدیش هێزێکی نادیاری گەورەیە کە له‌هەموو شوێنێک دەمانخاتە ژێر چاوەدێری خۆیەوە، بەڵام لای لیڤیناس تەواو بە پێچەوانەوە ئەویدی بچوکە، لاوازە، بێدیفاعە، برینبارە، ئەخلاقی من له‌بەرپرسیارێتی منەوە بەرامبەر ئەو هەڵدەقوڵێت، نەوەک له‌یاسایەکەوە ئەو بە هێز‌و زەبری زمان‌و سەمبول‌و چەپاندن له‌مندا رواندبێتی. ئەخلاق تەنیا له‌کاتێکدا ئەخلاقە کە بتوانین لەدەرەوەی هەموو جەبرێک‌و مەرجەعێکی سێهەم قسەی دەربارە بکەین، وەک بەرپرسیارێتییەکی راستەوخۆی من بەرامبەر بە تۆ کە دەبێت له‌ئەستۆی بگرم.