Bachtyar Ali بەختیار عەلی

دوو دەموچاوەکەی ژەنرال

«بەسەرهاتی وێنەیەک»

هەر کات باسی جەنگی فیتنام دەکرێت، ڕاستەوخۆ سێ وێنەم دێتەوە یاد. وێنەی یەکەم، نیگار پێنج منداڵی گریاوە لەسەر شەقامێک، لە ناوەڕاستیاندا کچێکی منداڵی ڕووت هەیە، دەگری و ڕادەکات و دەلەرزێت، لە پشتیشەوە چەند سەربازێکی خودە بەسەر دەبینرێن. وێنەی دووەم، نیگاری منداڵێکی ڤیتینامییە کە سەربازێکی زۆر زلی ئەمریکایی بەدیل گرتووە و داویەتە پێش خۆی. وێنەی سێهەمیش «کە بابەتی ئەم باسەمانە» وێنەیەکی ناسراو و بینراوترە، وێنەی چرکە ساتێکی زۆر کورتی نێوان مەرگ و ژیانە. پیاوێکی ڤیتنامی بچوک، قژێکی کورتی بەجۆرێکی سەرەنجڕاکێش بۆسەرەوە هەڵداوەتەوە، بە دەمانچەیەکەوە لەسەر لا وەستاوە، زیاتر پشتی لە کامێرایە، دەستی درێژکردوە، دەمانچەکەی خستۆتە سەر سەری گەنجێکی ڤیتینامی کە لە جلێکی چوارگۆشەی خەتدار و پانتۆڵێکی کورتدا وەستاوە. وێنەکە لەو ساتەدا گیراوە کە پێدەچێت گوللەکە تێیدا بەر سەری گەنجەکە کەوتبێت، هیچ شتێک لە ئاسەواری گوللەکە دیار نییە، خوێن نابینین، هێند هەیە دەموچاوی فیتکۆنگەکە بە جۆرێک گرژ بووە کە هەموو نیشانەی پێکانی هەڵگرتووە، قژی بەجۆرێک بەلادا جوڵاوە، وەک بایەکی خێرا لەگەڵ جوڵەی گوللەکەدا بردبێتی٠

ئەم وێنەیە لە هەموو وێنەکانی تری جەنگی ڤیتنام لای من کاریگەرترە، لە هەموو چیرۆکەکانی جەنگ و لە ناوی هەموو قارەمانەکانیدا پتر بە یادەوەرییەوە دەنوسێت. سی و پێنج ساڵ لە مەوبەر وێنەکەم بینیوە، بەڵام هەر کات بیر لە جەنگ و دڕندەیی مرۆڤ بکەمەوە، پتر لە هەر نیگارێکی تر دێتەوە یادم. هەڵبەت من تەنیا کەس نیم کە ئەو هەستەم هەیە، وێنەکە یەکێکە لە ناودارترین وێنەکانی سەدەی بیست، یەکێکە لە ناودارترین وێنەکانی مێژووی جەنگیش، ئێستا بۆتە بەشێک لە یادەوەری دەستەجەمعیمان وەک مرۆڤ. هەندێک وادادەنێن ئەم وێنەیە ڕۆڵێکی گرنگی لەوەدا بینیوە ئەمریکا جەنگی ڤیتنام بدۆڕێنێت٠

بەتەواوی یادم نییە لە چ تەمەنێکدا ئەو وێنەیەم بینیوە، پێدەچێت لە نێوان چواردە و پازدە ساڵاندا بووبم، ئەوکاتە شتێکم دەربارەی نەدەزانی، تەنیا وێنەیەکی ترسناکی جەنگ بوو، وەک دیمەنی نێو فلیمێک بوو بۆ من. بەڵام ئەوەی دەموچاوی ژەنراڵ لە پێشەوە ببینم و سەیری دەموچاوی بکەم، بەشێک بوون لە خولیاکانی ئەو دەمم، دەمی هەرزەکاریی، دەمی خواست بۆ بینینی هەموو شتێک، سەردەمی تینوێتی بۆ تێگەیشتن و تەماشاکردن. ئەو دەم دەرگایەکم نەبوو، لێوەی بزانم ئەو پیاوەی لە وێنەکەدا ڤیتکۆنگەکە دەکوژێت کێیە. ساڵانێک دواتر لە کتێبی « زیندەگی، جەنگە و هیچی تر»ـی ژنە ڕۆژنامەنوسی ئیتالی ئۆریانا ڤالاچی دا شتگەلێکی زۆرم دەربارەی وێنەکە دەستکەوت. ڤالاجی لەو دەمەدا وەک پەیامنێرێکی جەنگ لە ڤیتنام کاردەکات، کاتی وێنەکە دەگەڕێتەوە بۆ دوا جەژنی تیت، سەری ساڵی نوێی ڤیتینامی، لەو وەرزەدا فیتکۆنگەکان هێرشێکی بەرین بۆسەر سایگۆن دەست پێدەکەن. ئەوەی لە وێنەکەدا جێگای سەرەنجە ئەو دەست نە لەرزین و دڵنیاییەیە کە بکوژ لە گرتنی دەمانچەکەدا دەریخستووە. کوژراوەکە پێشمەرگەیەکی کۆمۆنیستی ڤیتکۆنگە بە ناوی نگوین ڤان لام، بکوژەکەش ژەنراڵ لۆن، بەڕێوەبەری پۆلیسی سایگۆنە و هەواداری ئەو حکومەتەیە کە ئەمریکاییەکان لە باشووری ڤیتنام پشتگیریدەکەن. وێنەکەش لە فۆتۆی وێنەگر «ئیدی ئادەمس» هەواڵگری ئاسیۆشێتدپرێسە لە ڤیتنام، لە ڕۆژی 1 فێبریوەری ساڵی 1968 دا گیراوە. تراژیدیای پشت وێنەکە لەویادا تەواو نابێت. ئەوەی سەرەنجی من ڕادەکێشێت پەیوەندی نێوان وێنەگر و پیاوکوژەکەیە، واتە پەیوەندی نێوان ئیدی ئادەمس و ژەنرال لۆنە... شتێکی سەرەنجڕاکێشە کە لە بری ئەوەی ژەنراڵ بەدەنگی بەرز لە تاوانەکەی پەشیمان بێتەوە، ئیدی ئادەمس لە وێنەکەی پەشیماندەبێتەوە. ئێستا ڕستەکانی ئیدی ئادەمس بە ئەندازەی وێنەکە بەناوبانگن «ژەنەراڵ فیتکۆنگێکی کوشت، منیش بە کامێراکەم ژەنراڵم کوشت. فۆتۆ هەمیشە وەک بەهێزترین چەکی دونیا دەمێنێتەوە. خەڵک هەمیشە باوەڕی پێدەکەن، بەڵام فۆتۆش دەتوانێت زۆر باش درۆبکات، هەتا بێئەوەی بشێوێنرێت یان دەستکاری بکرێت. فۆتۆش تەنیا نیوەی ڕاستی دەگوازێتەوە. ئەوەی ئەو فۆتۆیە نایڵێت ئەوەیە «گەر تۆ لەو کاتە و لەو شوێنەدا لە جێگای ژەنراڵدا بوویتایە چیت دەکرد، لەو ڕۆژە گەرمەدا، دواجار ئەو بەدکارەت گرتووە کە یەکێک و دووان و سیان لە سەربازە ئەمریکاییەکانی کوشتووە؟»٠

بە هۆی ئەو وێنەیەوە ژەنراڵ لۆن بوو بە سەمبولی شەڕانگێزی و خراپەکاری لە دونیادا، بەڵام ئێدی ئادەمس دواتر چەندەهاجار داوای لێبوردن لە ژەنراڵ دەکات لەسەر وێنەکەی، تەواو پەشیمانیش دەبێتەوە لە گرتنی. ژەنراڵ لۆن دوای جەنگ و کەوتنی سایگۆن، هەڵدێت بۆ ئەمریکا و لەوێ دوکانێکی پیتزا دادەنێت، دواجار کە لەوێش شوناسی ئاشکرادەبێت، بە هۆی نەبوونی کڕیارەوە لە ساڵی 1991 دا پیتزەریاکەی دادەخات و لە ساڵی 1998 بە شێرپەنجە دەمرێت. ئاخۆ ئەو چارەنوسە بەدەیە کە وا لە ئیدی ئادەمس دەکات پەشیمان بێتەوە? ئاخۆ ژەنراڵ لۆن پیاوێکی زۆر بەد نەبووە، وەکو ئادەمسی وێنەگر دەیەوێت بیخاتە خەیاڵمانەوە؟٠

شتێک لە نۆستالژی دەمباتەوە بۆ بیست و پێنج ساڵ لە مەوبەر، بۆ دەمێک کە کتێبەکەی ڤالاچیم خوێندەوە، دووبارە دەگەڕێمەوە سەر هەمان کتێب. لەوێدا چەند چاوپێکەوتنێکی سەرەنجڕاکێش لە نێوان ئۆریانا ڤالاچی و ژەنراڵ لۆندا دەخوێنینەوە. هەڵبەت ڤالاچی یەکێکە لە ناودارترین دیدارسازەکانی دونیا، ناوبانگیشی لەوەوە دێت کە زۆر هەست و نەستی خۆی لە داڕشتنەوەی فەزای چاوپێکەوتنەکاندا دەخاتەکار. ساڵڕۆژی یەکەمین چاوپێکەوتنی ڤالاچی و ژەنراڵ دەگەڕێتەوە بۆ حەڤدەی سێپتەمبەری ساڵی 1967، واتە بۆ 45 ڕۆژ بەر لە وێنەکە. روخساری ژەنراڵ لە وێنەکەدا دیار نییە، بەڵام ڤالاچی وەک ناشیرینترین پیاوێک وەسفیدەکات تا ئەوکاتە بینیوێتی، دەڵێت ژەنراڵ بەجۆرێک ناشیرین بووە، بە چەژنێک لووتن و دەمزل و بێ چەنە بووە، ئەو بە بینینی خواستی ڕشانەوەی تیا پەیدابووە. بەڵام ژەنراڵ لە چاوپێکەوتنەکەدا خۆی بەمجۆرە وەسفدەکات «وای خانم، من عاشقی گوڵم، هەموو ڕۆژێک دەبێت گوڵی تازە بنێنە سەر مێزەکەم، دەبێت لەسەر هەر گوڵێکیش دڵۆپێک شەونم هەبێت، یەک دڵۆپ و بەس... من کەسێکی تابڵێی ڕۆمانسیم، دەزانیت? گوڵ، مۆسیقا ... هەموو شەوێک دەبێت گوێ لە مۆسیقا بگرم، برامس، شۆپان. بە پیانۆ ئاوازەکانیان لێدەدەم و خۆم گۆرانی لەگەڵدا دەسازێنم»٠

ئاخۆ دەکرێت مرۆڤ شۆپانیش لێبدات و لە ناوەڕاستی شەقامێکیشدا دیلێک بەدەستی بەستراوەوە بکوژێت?. بەڵێ... مرۆڤ دەکرێت عاشقی گوڵ بێت و ژەنراڵێکی ترسناکیش بێت، دەشێت حەزی لە شەونمی سەر گوڵ بێت و بەوجۆرەش لە ناوەراستی شەقامێکی خاڵیدا دیلێک بکوژێت. دەکرێت هەم ناسک و هەم خوێنمژ بێت. ژەنراڵ کاراکتەرێکی ناوازە نییە، ئەوە وێنەی سیاسی مۆدێرنە، سیاسییەک کە بەدیوێکدا خۆی گەلێک پاکوتەمیز و ڕۆشنبیر و هونەردۆست دەردەخات، بە دیوەکەی دیشدا دەتوانێت تا ئەوپەڕی دڕندەیی دڕندە بێت. ژەنراڵ لۆن، کەسێکی دەگمەن و سەرپەڕ نییە، بەڵکو تەنیا نمونەیەکی زەقە بۆ ئەوجۆرە کاراکتەرە سیاسی و سەربازییەی دەوڵەتی هاوچەرخ لە هەموو شوێنێکی دونیادا پێویستی پێیەتی. وێنەی ژەنراڵ لە کتێبەکەی ڤالاچیدا ئەووێنەیە نییە کە ئیدی ئادەمس دواتر بۆی دەکێشێت، وەک پیاوێک کە کامێرا خیانەتی دەرهەق کردبێت و زوڵمی لێکردبێت. ژەنراڵ کەسێکی شەڕانگیزیی توندکارە کە بۆ دەرکردنی فیتکۆنگ لە سایگۆن گەڕەکەکانی ناو سایگۆن بە ناپاڵم دەسووتێنێت٠

ڕاستییەک ژەنەرال لۆن بۆمانی جێدەهێڵێت ئەوەیە، سیاسی لە جیهانی ئەمڕۆماندا پێویستی بە هەردوو دەموچاوەکە هەیە، بێهیچ یەکێک لەو دوو دەموچاوە ناژی، بەدیوێک دەبێت خۆی وەک عاشقی گوڵ نیشانبدات، وەک ئەو کەسە شارستانییەی کە زۆر پەیوەندی بە ئەدەب و مۆسیقا و کولتوورەوە هەیە، بە دیوێکی دیش دەبێت توانای ئەنجامدانی ناشیرینترین کوشتنی تێدا بێت. هیچ یەک لەم دوو دەموچاوە بێ یەکتری ناژین، یەک یەکتر تەواودەکەن، یەک یەکتر دروستدەکەنەوە. بەڵام هەموو سیاسییەک وەک ژەنراڵ لۆن فۆتۆگرافێکی وەک ئادەمس و ڕۆژنامەنوسێکی وەک ڤالاچی دەست ناکەوێت، لە نزیکەوە هەر دوو ساتەکەی بۆ تۆماربکەن، ناکۆکییەکەی بەو جۆرە بۆ زەقبکەنەوە. لە ڕاپۆرتەکەی ڤالاچیدا سەرگوزشتی ئەو فۆتۆیە ڕووبەرێکی زۆر گەورەی کتێبەکە داگیردەکات. هەمیشە هەمان پرسیار دێتەوە پێشێ: ئایا دەبێت ژەنراڵ ببەخشین? . کتێبەکە چەندین دیالۆگی سەرەنجڕاکێشی لە نێوان ڤالاچی و فرانسوا پلودا تێدایە، کە بۆ ئاژانسی دەنگوباسی فەرەنسی ئیشدەکات و پێشتر لە جەنگی کۆریاشدا پەیامنێر بووە. فرنسوا سەرەتا هەڵوێستێکی زۆر توند لە ژەنراڵ وەردەگرێت، بەڵام لە جێگایەکدا دەگاتە ئەو بڕوایەی مرۆڤ هەندێجار نابێت لە زللەیەک ببورێت، بەڵام لە جەنگدا ناچارە لە پیسترین و دژوارترین تاوان خۆشبێت، چونکە مرۆڤ لە جەوهەردا هەرگیز ناتوانێت تێبگات «ئاژەڵەکەی ناو مرۆڤ لە کویادا کاری تەواو دەبێت و مرۆڤ لە کوێوە دەست پێدەکات»٠

ئایا کێشەی دڕندەیی لای ژەنراڵ لۆن لە کوێوە سەرچاوەدەگرێت? ڕیشەکەی لە ناو سیاسەتی مۆدێرندایە یاخود هەر لە ناو جنسی مرۆڤدایە کە هەرگیز ناگاتە جێبەجێکردنی ئەو بەها ئەخلاقیانەی خۆی بۆ خۆی داناوە؟٠ڤالاچی بەوردی ئەو ساتانەمان بۆ دەگوازێتەوە کە تێیدا ژەنراڵ برینداردەبێت و دێتە سەر ئەوەی قاچی ببڕنەوە... ژەنراڵ لە بیمارستان چیتر ئەو پیاوە نییە کە لە وێنەکەدا دەیبینین و بێ دوو دڵی و بە دەستێکەوە کە نالەرزێت گوللە بە ڤیتکۆنگێکەوە دەنێت... ئیدی مرۆڤێکی لاوازە، چیتر ئەو کەسە ترسناکە نییە کە ڤیتنام لە بەردەمیدا دەلەرزێت، بەڵکو پیاوێکی بیمار و گرینۆکە کە زوو دڵی پڕدەبێت و دەکەوێتە هەڵڕشتنی فرمێسک. دوا چاوپێکەوتنی نێوان ڤالاچی و ژەنراڵ زۆر سەرەنجڕاکێشە، لە ساتێکدا وێنەکەی ژەنراڵ وەک دڕندەترین کەس بە دونیادا بڵاوبۆتەوە، ڤالاچی دەگەڕێتەوە و مرۆڤە سادەکەی ناو ژەنراڵمان نیشاندەداتەوە. لە بیمارستان ڤالاچی لێیدەپرسێت «ژەنراڵ بۆ ئەو کارەت کرد، بۆ کەسێکی دەستبەستراوەت بەوجۆرە کوشت، تۆ دەڵێیت حەزم لە جوانییە، حەزم لە گوڵەباغە?». ئەو بەهانەیەی ژەنراڵ لۆن بەدەم گریانەوە دەیهێنێتەوە ئەوەیە. کە ناتوانێت تەحەمولی جەنگاوەرێک بکات کە جلی سەربازی لەبەر نییە، یۆنیفۆرم ناپۆشێت، دەتوانێت خۆی لە نێو خەڵکی سڤیلدا بشارێتەوە، ئەوەش وادەکات کاری جەنگ بۆی سادەتر و ئاسانتر بێت. بەپێی قسەی ژەنراڵ، ئەو جۆرە خۆشاردنەوەیە زۆر توڕەیکردوە، پێیگووتووە لەم جلانەدا خۆت دەشاریتەوە و تەقەدەکەیت، دە ئیدی بڕۆ و بمرە. «بەپێی قسەکانی ژەنراڵ، ڤان لام لە کوشتن و قڕانکرنی خانەوادەی ئەفسەرێکی پۆلیسدا بەشداربووە». ئەوەی گرنگە ئەوەیە کە لۆن لە دواجاردا دەڵێت هەرگیز پەشیمان نییە، چەندە ویستوێتی هەستی شەرم و پەشیمانی لە خۆیدا دروستبکات نەیتوانیوە. ئەرگۆمێنتەکانی ژەنراڵ جێگای سەرەنجن، ژەنراڵ دەڵێت «ئایا من کەسێکی بەدم? نا.. بەدترنیم لە هەر کەسێکی دیکە کە لەم جەنگەدا بەشدارە. ئەگەر من بەدم فیتگۆنگەکانیش بەدن، ئەمریکاییەکانیش بەدن، هەموو ئەوانەی پێش ئێمە هاتوون و دوای ئێمە دێن بەدن. چونکە مرۆڤ بەد نییە، بەڵکو جەنگ بەدە. لە جەنگدا هەتا باشترین و ئارامترین مرۆڤ دەبێتە کەسێکی بەد، لەوانەیە ئەو ڕۆژە من بەد بووبم، بەڵام ئاخۆ ئەو کەسەی کە کوژرا لە من باشتر بووە، تکات لێدەکەم وەڵامم بدەوە، بەڕاستی وا بیردەکەیتەوە کە ئەو لە من باشتر بووە?». ئەمە بۆچوونی ژەنەراڵە٠

ئەوەی هەر یەک لە ڤالاچی و ژەنراڵ لێرەدا فەرامۆشیدەکەن ئەوەیە کە ئەم ناکۆکییە جەوهەری سیاسەتی مۆدێرنە... ئەوە ئەو سیستمە سیاسییەیە کە سنووری نێوان سیاسی و پیاکوژ بەجۆرێک تەنکدەکاتەوە، هەندێجار جیاکردنەوەیان ئەستەمە. لە سیاسەتی مۆدێرندا جەلاد ناتوانێت قوربانی وەک قوربانی ببینێت، بەڵکو لە باشترین حاڵەتدا وەک خراپەکارێکی دەیبینێت. ژەنراڵ ڕای وایە ئەو جەنگە، جەنگی نێوان کۆمەڵێک بەدە... بەوەدا هەموو خراپەکارن، لێرەوە کوشتن لە هەموو لایەکەوە حەڵاڵە. ئەم لۆژیکە لە پشت تەواوی سیاسەتی دونیاوە وەستاوە، ئەگەر من بەدم لە بەرئەوەیە کە ئەوانی تر باشتر نین... ئەمە دروشمی نهێنی هەموو تاوانەکانی ناو سیاسەتە. ئەوەی حەز لە گوڵ بکەیت و خۆت وەک عاشقی جوانی دەربخەیت و ئەوانی تر بە مەخلوقاتی بەد بزانیت ئەوە جەوهەری تاوانەکەیە... تاوانە گەورەکەی ژەنراڵ بە بڕوای من ئەوە نییە کە دیلێک دەکوژێت، بەڵکو ئەوەیە کە حەزی لە شۆپان و گوڵی شەونم لەسەرە و هەمووانیش بە بەد تەماشادەکات، ئەو دوو بنەمایە وایانکردوە ژەنراڵ ئاسان و بێدوودڵی و بەدەستێکی وا چەسپیو و نەترسەوە دیلێک بکوژێت. گەر ژەنراڵ حەزی لە گوڵ نەبایە... ئێمە هەرگیز ئەو وێنەیەمان نەدەدی. لێرەوە من زۆرجار ئەوەندەی لە سیفاتی پۆزەتیڤی سیاسییەکان و عەسکەرییەکان دەترسم لە سیفاتە بەدەکانیان ناترسم، زۆرجار ئەوەی وادەکات زۆر دڕندەبن ئەوەیە کە حەزیان لە گوڵەباغە٠