کورد‌و فۆرمی دەسەڵات بەبێ دەوڵەت

یەکێک لەو کێشانەی کە دەبێت لە کۆمەڵگای کوردیدا بەوردی قسەی لەسەر بکەین، پەیوەندی «دەسەڵات»‌و «دەوڵەت»ە. دەسەڵات‌و دەوڵەت دوو شتی وەک یەک‌و جوداشن. رێکخستنی پەیوەندی نێوان دەسەڵات‌و دەوڵەت لە ئەفلاتونەوە تا ئەمڕۆ یەکێکە لە هەرە بابەتە ئاڵۆزەکان کە تەوەری سەرەکی ئیشکردنی کۆمەڵێک زانستی گرنگە، لەوانە سۆسۆلۆگیا‌و ئابووری‌و فەلسەفەی سیاسی. دەسەڵات هەمیشە رووبەرێکی گەورەتر لە دەوڵەت داگیردەکات... فۆکۆ واتەنی دەسەڵات شتێکە لە هەموو جێگایەکەوە هەڵدەقوڵێت، واتە بۆ ئەوەی لە دەسەڵات تێبگەین ناتوانین کورتیبکەینەوە بۆ «دەسەڵاتی دەوڵەت» یان «حاکمییەت» بە تەنها. کۆمەڵگا لە بنەوەڕا لەهەزاران پنتی دەسەڵات پێکدێت کە ناچنە ناو دەوڵەتەوە... ئیدی لە دەسەڵاتی دایکەوە بیگرە بەسەر منداڵدا، تا دەسەڵاتی نێر بەسەر مێ، زانا بەسەر نەزان، دارا بەسەر نەدار دا. واتە دەوڵەت هیچ کات ناتوانێت هەموو دەسەڵات بۆ خۆی داگیربکات، بەڵام دەوڵەت ئەو دەزگا کۆمەڵایەتییەیە کە مرۆڤەکان لەسەری رێکدەکەون تا چاودێری فۆرم‌و شێوەی پراکتیزەکردنی دەسەڵات بکات. ئیدی لە مێژووی کۆمەڵگاکاندا، دەوڵەت هەم سیستمێک بە پەیوەندییەکانی دەسەڵات دەبەخشێت، هەم بەپێی مۆراڵێکی دیاریکراو شەرعی‌و ناشەرعی لەگەمەی دەسەڵاتدا دیاریدەکات. 

دیارە لێرەدا نە دەتوانم‌و نە مەبەستمە هیچ لەسەر رەهەندە تیورییەکەی ئەم پەیوەندییە باسبکەم، بەڵکو مەبەستمە ئاماژە بۆ دۆخێکی تایبەتی دەسەڵات لە دونیای خۆماندا بکەم کە تێیدا بۆ مێژوویەکی درێژ چەمکی «دەوڵەت» نائامادەیە.

کۆمەڵگای کوردیش وەک هەموو کۆمەڵگاکانی دونیا لە چەندەها پنت‌و سەنتەری دەسەڵات پێکهاتووە کە پێکڕا تۆڕێکی گەورەی دەسەڵات دروستدەکەن. بەڵام کۆمەڵگای کوردی خۆی کۆمەڵگایەکی بێدەوڵەتە.. ئەمە قەیرانێکی راستەقینەی لە سیستمی دەسەڵات لە کوردستان دروستکردوە. نەبوونی دەوڵەت «مانای دەوڵەتێک کە کۆمەڵگا دانی پێدا نابێت‌و دەسەڵاتەکان بە مەرجەعی شەرعی خۆیانی بزانن» کاریگەرییەکی گەورەی لەسەرسیستمی دەسەڵات‌و چۆنێتی ئیشکردنی ئەم سیستمە هەیە. هەر «سیستمێکی دەسەڵات» خاڵی بێت لە بیرۆکەی دەوڵەت یان دەوڵەت شوێنێکی سەنتراڵ لە خەیاڵدان «مخیال»ی سیاسیدا داگیرنەکات، واتە خاڵییە لە بیرۆکەی «پەیمانی کۆمەڵایەتی» کە مەرجێکی بنەڕەتی ئاشتی‌و گەشەی کۆمەڵایەتییە. لە بڕێکی زۆری فەلسەفەی سیاسیدا دەوڵەت بایەخێکی گرنگی هەیە بۆ ئەوەی سەربەخۆیی دەسەڵاتەکان‌و ململانێ بچوکەکان لەسەر باڵادەستی‌و پاوانخوازیی، تەواوی کۆمەڵگا نەگۆڕن بۆ دارستانێکی گەورە، بۆ مەیدانی جەنگێکی سەرتاسەری، یان وەک دەگوترێت بۆ شوێنی «جەنگی هەمووان دژ بە هەمووان». لێرەوە دەوڵەت خۆی دەکات بە خاوەنی شەرعی مافی بەکارهێنانی هێز.

هێزە بنەڕەتییەکانی دەوڵەت «وەک هێزی دەزگا قانونییەکان، هێزی پۆلیس، هێزی سوپا» پێکڕا بۆ ئەوەن کە لە ململانێی کۆمەڵایەتیدا لەسەر دەسەڵات، هێزێک یان کولتوورێکی دەسەڵاتدار کە سیستمی راگرتووە ئاسان لە نێونەچێت‌و هەرەس نەهێنێت. لێرەوە دەوڵەت کەرەستەیەکی سیاسی‌و دینی‌و کولتوورییە کە تەعبیر لە هەموو کۆمەڵگا ناکات، بەڵکو تەعبیر لەو بەشانەی دەکات کە لە ساتێکی دیاریکراو‌و لە کایەکانی کارکردنی خۆیاندا دەتوانن سەروەر بن‌و باڵادەستیی «هەیمەنە» بەدەستبخەن. بوونی دەوڵەت هیچ کات کۆتایی بە شەڕی دەسەڵات لە کۆمەڵگادا ناهێنێت، شەڕی دەسەڵات ئەبەدییە... بەڵام ئیشی دەوڵەت ئەوەیە کە بەکارهێنانی هێز لەم شەڕەدا لە سنوورێکی دیاریکراو‌و بە عورفێکی تایبەت بێت، دیارە لە دەوڵەتی دیموکراسدا، خودی دەوڵەت نابێت جێگایەکی داخراو‌و پاوان کراو بێت بۆ هێزێک... بەڵکو دەوڵەت بەرپرسە لەوەی ئەو فەزا کراوەیە دروستبکات کە کۆمەڵگا تێیدا بە روونی تەعبیر لەوەبکات چ دەسەڵاتێک بەهێزتر‌و قەبووڵکراوترە، واتە خودی دەوڵەت دەزگایەکە موڵکی کۆمەڵگایە‌و موڵکی هیچ دەسەڵاتێک نییە بە تایبەتی، «دەوڵەت» ئامانەتێکە وەردەگیرێت‌و دەدرێتەوە. کێشەی دەوڵەتی دیکتاتۆریش ئەوەیە کە دەوڵەت لەوە دەردەچێت ئامانەتێکی وەرگیراو بێت‌و دەبێت بە «موڵکییەتی تایبەتی» بۆ دەسەڵاتێکی دیاریکراو کە چیتر مافی دەستکاریکردن‌و گۆڕین‌و بەشداریکردن لەوانی دی زەوتدەکات.

لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا دەسەڵاتە گەورەکان، جا ئەگەر لە کایەی سیاسییەوە هاتبن یان لە کایەی دینیدا گەشەیانکردبێت، یاخود لە کایەی ئابووری، یان کولتووریدا گەورەبووبن... خواستێکی بەرچاوی داگیرکردن یان بەشداریان لە دەوڵەتدا هەیە، چونگە گەیشتن بەدەوڵەت مانای نزیکبوونەوە لە دەسەڵاتی یاسادانان «تەشریعی»‌و جێبەجێکردن «تەنفیزی». بەڵام ئەم هاوکێشەیە بۆ کۆمەڵگای کوردیی بەجۆرێکی دیکەیە. لەسەردەمی ئیمپراتۆرییەتە ئیسلامییەکانەوە تا سەردەمی مۆدێرن، چەندین جۆرە دەسەڵاتی لۆکاڵ لە کوردستان سەریان هەڵداوە کە هەمیشە لەدەرەوەی دەوڵەت بوون. ئەو مێژووە درێژەی بێدەوڵەتی، یاخود ژیان لەدەرەوەی دەوڵەت، کاریگەرییەکی ستراکتوری قووڵی لەسەر بونیادی دەسەڵاتی سیاسی‌و کولتووریی جێهێشتووە. پێشتریش‌و لەسەدە دێرینەکاندا هەرگیز دەسەڵاتی کوردی لە ناو فۆرمی ئیداری دەوڵەتێکی راستەقینەدا گەورە نەبووە. لەسەدەی بیستیشدا دەسەڵاتی مۆدێرنی کوردی هەر لەدەرەوەی دەزگاکانی دەوڵەت‌و دوور لە فەزای کارکردن‌و دانوستان لەگەڵ ئەم دەزگایانەدا گەشەیکردوە. ئیشی بنەڕەتی دەوڵەت ئەوەیە کە شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز بۆ خۆی لە هەموو هێزەکان وەربگرێتەوە، دەوڵەت بۆیە لێرەیە تا بەتەنیا خۆی خاوەنی هەقی بەکارهێنانی توندوتیژی بێت، تاکە توندوتیژییەکی یاسایش ئەو توندوتیژییەیە کە ئەو پیادەیدەکات... هەڵبەت گەشەکردنی دەسەڵاتێک لەدەرەوەی دەوڵەت، واتە لە دایکبوونی چەندەها فۆرمی دەسەڵات کە ئامادەنین دەستبەرداری مافی بەکارهێنانی هێز ببن بۆ دەوڵەت. بەدرێژایی مێژووی کورد، سەردەمانێک کە «خێڵ» شوێنگەی سەرهەڵدانی دەسەڵاتی کوردی بووە، دواتریش کە حیزب دەبێتە شوێنگەی کۆبوونەوە‌و خۆدەرخستنی دەسەڵات... دەسەڵاتی کوردی هیچ کات دەستبەرداری مافی بەکارهێنانی هێز‌و توندوتیژی نەبووە بۆ دەوڵەت. لەسەردەمی شۆڕشدا ئەو دەستبەردارنەبوونە لەسەر بنەمایەکی هەقانی دامەزراوە کە بریتییە لە داننەنان بە دەوڵەتی داگیرکەر‌و بێگانەدا، بەڵام لە دوای راپەڕینەوە دان نەنان بە «دەوڵەت»دا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو مێژووە دوور‌و درێژەی بێدەوڵەتی، بۆ بنج بەستبوونی جۆرێک لە دەسەڵات کە خۆ بە خۆ مافی بەکارهێنانی هێز زەوتدەکات‌و ئامادەنییە ئەم مافە لە رێگای دەوڵەتەوە لەگەڵ کەسی دیکەدا بەشبکات.

بە کورتی ئەو مێژووە درێژەی کە کورد بێدەوڵەت لەدوای خۆی جێیهێشتووە، کارێکیکردوە جۆرە دەسەڵاتێکی کوردی دروست ببێت کە بۆ ژیان‌و مانەوە پێویستییەکی ئۆرگانی بەدەوڵەت نەبێت‌و دەوڵەت لای ئەو تەنیا وەزیفەیەکی ئیداری رووتی هەبێت‌و لەوە بکەوێت تاقانە خاوەنی «مافی بەکارهێنانی هێز» بێت . لێرەوە حیزبی کوردی یان نوخبەی حوکمڕانی ناو حیزب ناتوانن لە هیچ کاتێکدا مافی بەکارهێنانی هێز ببەخشنە دەوڵەت. ئیدی بەدرێژایی مێژوو فۆرمێکی دەسەڵات لە کوردستان سەری هەڵداوە کە بیرۆکەی دەوڵەت یان وەزیفەی دەوڵەت لە ناویدا وەزیفەیەکی پەراوێزییە، چونکە «شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز» کە جەوهەری مانای دەوڵەتە لە فۆرمی حوکمڕانی کوردیدا لە دوای راپەڕینەوە تا ئەمڕۆ بەتەواوی نائامادە‌و نەبینراوە. لێرەوە زۆرجار باس لەوە دەکەم کە خودی ناسیونالیزمی کوردی لە بنەڕەتدا لەسەر بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەت دروست نەبووە‌و خودی ئەم بیرۆکەیە تەواو بە ناسیونالیزمی کوردی نامۆیە.

 بە کورتی لە کۆمەڵگای کوردیدا شەرعییەتی بەکارهێنانی هێز هەمیشە لەدەرەوەی دەوڵەتە نەوەک لای دەوڵەت بێت. بۆیە پێکڕای ئەو دەزگایانەی کە دەسەڵاتی کوردی لە بیست ساڵی رابوردوودا دروستیکردون، لاواز‌و بێماف‌و بێئیرادەن، چونکە هیچ یەک لەم دەزگایانە ئەو مافە جەوهەرییەیان نییە کە دەبێت دەوڵەت هەیبێت «کە مافی بەکارهێنانی هێزە».

لەسەر رۆشنایی ئەو راستییەدا، نابێت سەرمان لەوە بسوڕمێت کە دەبینین حکومەتی هەرێم لە ئێستادا هیچ نییە جگە لە قاوغەیەکی کارتۆنی‌و لەشێکی ئیفلیج. ئەم ئیفلیجییە ریشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەکی درێژی هەڵاوسانی دەسەڵات لەدەرەوەی دەوڵەت، بۆ لەدایکبوونی جۆرێک لە شەرعییەت کە لەدەرەوەی هەر پەیمانێکی کۆمەڵایەتی دەسەڵات خۆی دەیبەخشێت بە خۆی. ئەو فۆرمەی کە دەسەڵاتی کوردی بەدرێژایی مێژوو بۆ خۆی گەشەی پێداوە، فۆرمێکە لەدەرەوی دەوڵەت‌و تەنیا بێدەوڵەت دەتوانێت بژی... لێرەوە ستراکتوری ژیانی سیاسی کوردی هێشتا ستراکتورێکی سەرەتایی‌و پریمیتیڤە کە لە رۆحی سەدە دێرینەکان دوور نەکەوتۆتەوە‌و لە قۆناغی گەشەکردن‌و گەورەبووندا لەدەرەوەی هەر «پەیمانێکی کۆمەڵایەتی» دەژی. هەموو هێزەکان شەرعییەتی خۆیان لە خۆیانەوە وەردەگرن‌و مافی بەکارهێنانی هێز نابەخشن بە هیچ ئۆرگانێکی کۆمەڵایەتی دیکە لەسەروو خۆیانەوە... ئەوەی دەسەڵاتی کوردی پێویستی بەدەوڵەت نییە بۆ ئەوەی هەبێت‌و بژی، گەورەترین مەترسییەکی مێژووییە کە وادەکات کۆمەڵگای کوردی بەردەوام‌و لە هەموو ساتێکدا لەبەردەم ئەگەری شەڕی ناوخۆدا بێت... لە پاڵ ئەم پێکهاتە ستراکتورییەدا ئەگەری سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ لە کوردستاندا، نەوەک شیاوە، بەڵکو حەتمییە. بەوەدا جەوهەری دەسەڵاتی کوردی لەسەر دەستبەردارنەبوون لە مافی بەکارهێنانی هێز‌و توندوتیژیی دروستبووە، لێرەوە بەدڵنیاییەوە هەموو هەوڵەکانی ریفۆرمکردنی دەوڵەت جار دوای جار‌و دەیە دوای دەیە بەبێ سوود دەمێنێتەوە. ئەو هەوڵانەی ئەمڕۆ بۆ ریفۆرمی حکومەتی هەرێم دەدرێن، هیچ نین جگە لە هەوڵی پوچگەرا‌و بێدەرەنجام، سوڕانەوەن لە بازنەیەکی بۆشدا، ناچارکردنی نەخۆشەکەن بەخواردنی دەرمانێک کە دەرمانی دەردی ئەو نییە... ئەوەی نەخۆشە دەسەڵاتی کوردی‌و سیستمەکەیەتی ... هەموو دەسەڵاتی کورد، بە کۆی دەرکەوتە‌و پەراوێزەکانییەوە.

تێبینی: لە هەفتەکانی داهاتوودا درێژە بە بڵاوکردنەوەی بەشەکانی دیکە وتاری «زانست‌و دین‌و شۆڕش» دەدەم... لەگەڵ داوای لێبوردندا.