زانست‌و دین‌و شۆڕش / بەشی شه‌شه‌م

بەشی شه‌شه‌م

واتە بە کورتی ئەو پەیوەندییە قووڵەی کە ئەمڕۆ لە نێوان دین‌و سیاسەتدا دەیبینین، دەستکردی ئەم ساتەوەختە نییە... لە داهێنانی گروپە ئیسلامییەکان نییە، بەڵکو لە هەرەسی پرۆسەی لە دایکبوونی عەلمانییەتەوە سەرچاوەی گرتووە. ئەوەی هەرەسی بە عەلمانییەت هێنا هێزی دین نەبوو، بەڵکو ئەو پرۆسەی چاندن‌و بەهێزکردنەی موقەدەس بوو، کە لە ناو حیزبە بەناو عەلمانییەکاندا دەستی پێکرد. ئیدی قسەکردن لەسەر ئەوەی بەدرێژایی سەدەی بیست هێزێکی ئەنتی دینی هەبووبێت، هێزێک هەبووبێت بناغەی خۆی لەسەر قودسییەتکاری ڕانەگرتبێت، تێفکرینی بەرهەمی ئیشکردن بووبێت بە میتۆدی زانستی، درۆیەکی گەورەیە... واتە عەلمانییەت لەلای ئێمە بەر لە هەر شتێک لە ناو حیزبە مارکسی‌و ناسیۆنالیستەکاندا کوژرا‌و هەرەسیهێنا، نەوەک لە ژێر زەبری حوجەت‌و لۆژیکی دین یان بە حوکمی بەهێزیی جیهانبینی دینی.

لەسەرەتای سەدەی بیستدا دین بەهۆی هەرەسی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و بەهێزبوونی زانستەوە، جێگای بۆ ئەگەرێکی نوێ چۆڵکرد، بەڵام هەموو ئەو حیزب‌و ئایدیۆلۆژیانەی کە سەحنەی سیاسیان داگیرکرد، پێکڕا کەوتنە ئیشکردن بۆ گێڕانەوەی موقەدەس. ئەم هەقیقەتە مێژووییە کاریگەرە وایکرد «دینی سیاسی»‌و «سیاسەتی دینی» هەر دووکیان دوو دیوی هەمان دراوبن... ئەوەی کە ئەمڕۆ «دینی سیاسی ــ واتە هێزی ئیسلامییەکان» ئاسان جێگایان دەبێتەوە، هۆکەی ناگەڕێتەوە بۆ ستراکتورێک دەرفەت بە فرەڕەنگی سیاسی دەدات، ناگەڕێتەوە بۆ دیموکراسییەتێکی بەهێز یان ئیمانێکی دینی بەهێز لە کۆمەڵگادا، بەڵکو دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کە هەرگیز دین بۆ ساتێکیش سەر سەحنەی سیاسی چۆڵ نەکردوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هێزە بە نێو عەلمانییەکان بە ڕەوشی کارکردنی خۆیان زەمینەیەکی وەهایان بۆ موقەدەس خۆشکردەوە، دەرفەت بێت، دینییەکانیش بەرگێکی دونیایی بەبەرگی موقەدەسی خۆیاندا بکەن‌و فۆرمێکی سیاسی پێببەخشن. لێرەوە هەموو ئەوانەی کە تەنیا نێو حیزبە دینییەکان بۆ ناعەقڵانییەتی موقەدەس دەگەڕێن، بەئەنقەست چاو لەڕۆح‌و جەوهەری دین لەناو هێزە ناسیونالیست‌و مارکسییەکاندا دەنوقێنن. ئەوەی سیاسەت «ڕۆحی دین»ـی زەوتکرد‌و چەکە گەورەکان‌و ڕەهەندە ناعەقڵانییەکانی بە جۆرێکی بەربڵاو خستەگەڕ، هۆکارێک بوو بۆ ئەوەی دواتر دیندارەکان پەنابەرن بۆ سیاسەت‌و چەک‌و میتۆدەکانی بەکاربهێننەوە. وەک چۆن حیزبە مارکسی‌و ناسیۆنالیستەکان لەو ڕاستییە تێگەیشتن کە ناتوانن بێ موقەدەس بژین. دینییەکانیش لەو ڕاستییە تێگەیشتن کە ناتوانن بێ تاکتیکی سیاسی دین زیندووبکەنەوە... لێرەوە ئەو جیاکارییەی کە کۆی سیستمی سیاسی ئێمەی لەسەر بەندە‌و هێزەکان بەسەر عەلمانی‌و دینیدا دابەشدەکات، هیچ نییە جگە لەدرۆیەکی گەورە... ئەم جیاکارییە تەنیا لەکۆمەڵگایەکدا دێتەدی کە زانست تێیدا بووبێت بە هێز، کە ناعەقڵانییەت گورزێکی خواردبێت، کە عەقڵییەت‌و میتۆدی زانستی شەقاوێکی نابێت، کە موقەدەسسازی لاوازبووبێت. بۆیە دەکرێت ڕاشکاوانە بڵێم تەواوی دونیای سیاسی ئێمە لەسەر جیاکارییەکی درۆ‌و نادروست پۆڵینکراوە... لەدونیای ئێمەدا کاراکتەرێکی سیاسی نییە ناوی عەلمانی‌و یەکێکی دیش نییە ناوی دینی بێت. وەک چۆن عەلمانییەتێک نییە موقەدەسی لە سیاسەت دەرهێنابێت، هەمانشێوە هێزێکی دینیش نییە کە بیەوێت موقەدەس بگێڕێتەوە بۆ دونیای غەیبی، بۆ شوێنە میتافیزیکییەکەی خۆی. وەک چۆن بە ناو عەلمانییەکان خەریکی بە دونیاییکردن‌و بە مەتریالکردنی موقەدەسن، دینییەکانیش هەمانشێوە‌و توندتریش خەریکی بە دونیایکردن‌و بە مەتریالکردنی موقەدەسن. لێرەوە لە بنەڕەتدا چۆن لابەلابوونەوەی مەعریفی‌و زانستی شوێنێکی پەراوێزی‌و ناچیزی لە عەقڵی دینیدا هەیە... چۆن دین لە نێوان خۆی‌و زانستدا دیوارێک هەڵدەچنێت تا دەرەنجامی کارکردنی زانستی، نەبێتە ڕێگر لە بەردەم قودسییەتی هەقیقەتی ئاینیدا، سیاسەتیش هەمان ئەو دیوارە لە نێوان خۆی‌و لابەلابوونەوەی مەعریفی‌و زانستیدا بەرزدەکاتەوە، تا لە مەعریفە‌و زانستەوە ئەو هەقیقەتانە دزە نەکەن کە ماهییەتی دەسەڵاتی سیاسی‌و قودسییەتە درۆزنەکەی بخەنە ژێر پرسیارەوە. بەمجۆرە پێکڕای هێزە سیاسییەکانی ئێمە لە بزووتنەوەی ژێکافەوە تاسەر تەواوی هێزە سیاسییەکانی ئێستا، بەجۆرێکی ترسناک لە یەکدەچن، هەمان مۆدێل دووبارە دەکەنەوە، هەمان وەهم بەرهەمدەهێنن... پێکڕا بەلۆژیکی «قودسییەت‌و شکاندنی قودسییەت» کاران... لەسەر خۆبەدوورگرتن لە مەعریفە، لەسەر بە سەتحیکردنەوەی سیاسەت، لەسەر دروستکردنی دوولانەی درۆزن ئیشدەکەن. گەورەترین دوولانەی درۆزنیش لە مێژووی ئێمەدا دوولانەی عەلمانی‌و دینییە. ئەو دوولانەیەی کە تەواو بووە بە دوولانەیەکی سیاسی، بەدوو وشەی بێناوەڕۆک، بەمەیدانی یارییەکی کۆمیدی.

ئەم دوولانەیە ئەوەندە سەتحی‌و بێقووڵاییە، هێزە سیاسییە کوردییەکان کەی بیانەوێت دەتوانن لە ڕێگای هەندێک گەمەی زمانەوانییەوە خۆیانی لێ ئازادبکەن‌و کەی بشیانەوێت دووبارە زیندوویبکەنەوە. کەی دینییەکان‌و عەلمانییەکان بیانەوێت دەبن بەدۆست‌و دەستدەکەنە ملی یەک‌و کەی بشیانەوێت دەبن بە دوژمن... بێئەوەی هەرگیز نەقسە لە جەوهەری عەلمانییەت‌و نە جەوهەری دین بکرێت. بە بڕوای من سەفستائییەتی پەیوەندی دین‌و عەلمانییەت، لەدوای 17ی شوباتەوە، هەم لە بەرەی دەسەڵات‌و هەم لە بەرەی ئۆپۆزسیۆنەوە وەها زەق‌و دزێو دەرکەوت، کە کەمجار دیاردەیەک لە مێژوودا وەها ڕۆشن دەردەکەوێت. لەم دەمەدا هێزە بە نێو عەلمانییەکان کەسی دیندار‌و عاقڵی خۆیان هەبوو، هەموو هێزە دیندارەکانیش، کەسی عەلمانی عاقڵی خۆیان هەبوو... پەیوەندییەک ڕاشکاوانە، جیاوازی درۆزنی نێوان دینداریی‌و عەلمانییەتی لە دونیای ئێمەدا ئاشکرادەکرد.

لێرەدا گەر بگەڕێینەوە بۆ ناوەڕاستەکانی سەدەی بیست دەبینین کە ساتەوەختێک هەیە سیاسەت تێیدا خۆی لەو خولیایە ئازاد دەکات کە پێویستی بە زانستە. زانست بە هەموو ماناکانی، واتە هەتا پێویستی بە مەعریفەی تیوریی دەربارەی خودی سیاسەتیش هەیە. ئەو وێنەیەی کەسی سیاسی کە دەبێت لە هەمانکاتدا کەسێکی ڕۆشنبیریش بێت وردەوردە وندەبێت‌و کاراکتەری ڕۆشنبیر لە کایەی سیاسیدا دەکەوێتە پەراوێزەوە. دیارە ئەم پرۆسەیە بەوجۆرە ئاشکرایە ڕوونادات، واتە حاڵەتێک بەدی ناکەین یەکێک ڕاشکاوانە بڵێت سیاسەت پێویستی بە ڕۆشنبیریی نییە...

بەپێچەوانەوە گەر ئەم پرۆسەیە لە جەوهەردا لەسەر جیاکردنەوەی بواری سیاسی لە ڕۆشنبیریی دروستبایە، دەرەنجامی گەلێک پۆزەتیڤی دەبوو. گەر سیاسەتی کوردی وازی لە کایە زانستییەکان بهێنایە‌و هوشیارانە سیاسی‌و ڕۆشنبیری لەیەک جیابکرابایەتەوە، دەکرا مێژووی سەدەی بیست «لە ئاستی زانستی‌و مەعریفیدا» بەوجۆرە تاریک‌و ئەنگوستەچاو نەبێت. بەڵام سیاسەتی کوردی ئەوە ناکات، بەڵکو پرۆسەی شێواندنێکی دوورودرێژی مانای وشەی زانست‌و مەعریفە دەست پێدەکات، کە لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ لە چەندەها کەناڵی جیاواز جیاوازەوە بەردەوامە. واتە مەسەلەکە تەنیا ئەوە نییە کە دیوارێکی گەورە لە نێوان سیاسەت‌و عەقڵییەتی ڕەخنەیی‌و عەقڵییەتی زانستی‌و بیرکردنەوەی تیۆری‌و ئەبستراکتدا بەرزدەکرێتەوە، بەڵکو ئەوەیە سیاسەت جۆرە کایەیەکی ڕۆشنبیریی‌و مەعریفی دروستدەکات کە لەگەڵ پێداویستی‌و جیهانبینی بچوکی خۆیدا بگونجێت... بە مانایەکی تر، کێشەکە لەوەدا نییە کە سیاسەت خۆی لە زانست بە دوور دەگرێت، بەڵکو لەوەدایە کە تەواو ئەگەری سەرهەڵدانی زانست دەکوژێت.

بە کورتی سەرکەوتنی ڕۆحی دین لە ناو سیاسەتدا ئاسەوارە گەورەکانی تەواو لە کایەی ڕۆشنبیریدا دەردەکەوێتەوە. واتە کێشەکە لەوەدا کۆتایی نایەت کە سیاسەت خۆی لە مەعریفە دادەبڕێت‌و نەوەیەک لە نەخوێندەواری گەورە دەبن بە پێشڕەو‌و ڕابەر، بەڵکو لەوەدایە کە لەشێکی شێواو‌و کایەیەکی سێبەری لاواز بە ناوی مەعریفەوە دروستدەکرێت کە دوورو نزیک پەیوەندی بە زانست‌و مەعریفەوە نییە... لێرەوە تراژیدیای هەرە ترسناکی دونیای ئێمە سەرهەڵدەدات، تراژیدیای کوشتنی زانست بە ناوی زانستەوە