سنوورەکانی وشە

میشاڵ فۆکۆ له‌یەکێک له‌چاوپێکەوتنەکانیدا دەربارەی خۆی‌و کتێبەکانی دەڵێت «دەمەوێت کتێبەکانم ببن بە چەقۆی نەشتەرکاری، بە کۆکۆکتێلی مۆلۆتۆڤ، بە پشتێنی خۆتەقاندنەوە. دوای بەکارهێنانیشیان وەک تەقەمەنی گڕدار‌و رەنگاوڕەنگ تەنیا خۆڵەمێشەکەیان بمێنێتەوە... من بازرگانی کەرەستەم، رەچەتە نوسم، رێنیشاندەری ئامانجم، نەخشەسازم، خیانەتکار‌و ئاشکراکەری پلانەکانم، خاوەنی کارخانەی چەکم». خودی ئەم قسانە بۆ فەیلەسوفێکی قووڵ‌و ئەبستراکتی وەک فۆکۆ شتێکی نائاساییە... ئەمجۆرە وەسفە پتر بۆ فەیلەسوفێک دەستدەدات کە راستەوخۆ قاڵی خەباتی سیاسی‌و شەڕی چەکدار بێت، پەیوەندییەکی توندی بە کولتووری توندوتیژییەوە هەبێت، راستە فۆکۆ دواجار فەیلەسوفێکی رەخنەگر‌و بەرهەڵستکارە، بەڵام فەیلەسوفی شۆڕش نییە، لایەنیکەم بەو مانا رەق‌و بەوجۆرە ئاشکرایەی خۆی قسەی لێدەکات، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوە نییە ئەم وەسفانە چەند بۆ فۆکۆ دەستدەدەن، بەڵکو ئەو خواستەیە کە فۆکۆ له‌پشت کۆی پرۆسەی نوسینەوە ئاشکرایدەکات. ئایا تەواوی پرۆسەی نوسین له‌جەوهەردا ئاڕاستەی تێکشکاندنی شتێک ناکرێت، هەوڵ نییە بۆ تەختکردنی جێگایەک‌و سازدانی شتێکی تر... هەڵبەت ئەو شتە جێگایەکی واقیعی نییە، بەڵکو خاڵێک یان رووبەرێکی ناو کولتوورە، پنتێکی ناو بیرکردنەوەمانە له‌جیهان، بەشێکە له‌جیهانبینیمان. واتە دواجار نوسەر جگە له‌هێزی وشە‌و کاریگەری لەسەر «فەزای کولتووری»‌و «شێوەی بیرکردنەوە» هیچی تری نییە. فۆکۆ خوازیاری ئەوەیە هێزی وێرانکاری وشە، وزە شۆڕشگێڕانەکەی ناوی، ئەو بارگە دینامیتییەی کە هەڵگرێتی تادوا پله‌سەرخات‌و تادوا سنوور رایبکێشێت. بەڵام پرسیارەکە لەوەدایە ئاخۆ نوسین دەتوانێت ئەوە بکات. ئاخۆ وشە دەتوانێت بەو کارە هەستێت، ئاخۆ نائومێدییەکی گەورەمان تووش نابێت گەر بەوجۆرە له‌وشە‌و تواناکانی بڕوانین. من لێرەدا دوو دۆخی نائومێدیی گەورەم له‌بەردەستدایە کە شایەنی ئەوەن لێیان رابمێنین. له‌سید هارتای هێرمان هێسەدا بڕگەیەکی زۆر سەرنجڕاکێش‌و گرنگ هەیە کە حەزدەکەم وەک خۆی بیگوازمەوە. هیرمان هێسە دەڵێت «من دەتوانم حەز له‌بەردێک بکەم، هەروەها درەختێک، یان توێکڵێک، ئەوانە شتن‌و مرۆڤیش دەتوانێت شتی خۆش بوێت، بەڵام من ناتوانم وشەم خۆشبوێت، لێرەوە فێرکردن کارێکە بۆ من دەستنادات. وشەکان رەقێتیان نییە، نەرم نین، رەنگیان نییە، سوچ‌و نوک‌و خوارو خێچییان نییە، بۆنیان نییە، تامیان نییە، له‌وشە زیاتر هیچی تر نین‌و هیچی تریان نییە. رەنگە ئەوە بێت وایکردوە تۆ ئارامی نەدۆزیتەوە، رەنگە هۆی نائارامیت وشە زۆر‌و زەبەندەکان بێت. چونکە رزگاری‌و فەزیلەتیش، سەنسارا‌و نێرڤاناش تەنیا وشەن‌و هیچی تر. شتێک نییە ناوی نێرڤانا بێت، ئەوەی هەیە تەنیا وشەی نێرڤانایە‌و بەس». ئەمجۆرە تێگیشتنە سۆفییانەی «هێرمان هێسە» له‌وشە، تەواو جیاوازە لەو هێزە ئاگرینەی فۆکۆ چاوەڕوانێتی. وشە بەم پێیە مایەی تراژیدیایەکی گەورەیە، بە بۆچوونی سید هارتا، مرۆڤ له‌وشە زیاتری نییە‌و وشەش جگە له‌بوونێکی بێتام‌و بێبۆن بەولاوە هیچی دی نییە. شتە گرنگەکان هەمووی وشەن، مرۆڤ هیچ نییە جگە له‌مەلەوانێک له‌حەوزی وشەدا، بەڵام وشەکان جگە له‌نائارامی‌و نائاسوودەیش هیچ ناهێنن. بەڵام لای هێسەش ئێمە جگە لەوشە هیچی دیکەمان نییە. وشە ئەگەر کەرەستەی گۆڕان بێت یاخود نائارامی، دواجار مرۆڤ مەحکومە بە زمان. وەک دەگوترێت‌و بەردەوام دووبارە دەکرێتەوە «بیرکردنەوە لەدەرەوەی زمان بوونی نییە». ئەوەی خاڵی هاوبەشە له‌نێوان فۆکۆ‌و هێسەدا ئەوەیە کە هەردووکیان داواکارییەکی ئەستەمیان له‌وشە‌و نوسین هەیە، هەردووکیان لەوەدا هاوبەشن کە وشە تەنیا چەکی دەستیانە. واتە گەر بمانەوێت وەک نیتشە یان فۆکۆ ببینە دینامێت، یاخود وەک هێسە بۆ ئارامی‌و نێرڤانا بگەڕێین، له‌هەردوو حاڵەتەکەدا جێگایەکمان نییە لەدەرەوەی وشە بتوانین له‌ناویدا ئیش له‌سەر دونیادا بکەین. یەکێک له‌هەرە کردە رادیکالەکان دەرهەق بە زمان‌و رەنگە دەرهەق بە چەمکی گۆڕانیش لای شانۆکار «ئەنتوان ئارتۆ»وە دێت. ئارتۆ هەر کاراکتەرێکی توڕە‌و ئاگراوی نییە.. هەر کەسێک نییە کە دەیەوێت نواندن له‌هەموو رەهەندە لاساییکارەکەی بکاتەوە، بەڵکو بەجۆرێک له‌جۆرەکان دەیەوێت زمان له‌وشە رزگاربکات. گومان لەوەدا نییە ئەو بارگە ئاگرینەی ناو زمانی فۆکۆ شتێکی گەورە له‌هەناسە‌و توڕەیی ئارتۆی تێدایە. ئارتۆ دەڵێت «له‌ناکاو ئەوە له‌پێشچاوم روون بوو، کە ئەو زەمانە بەسەرچووە چیدی خەڵک بۆ بینینی شانۆ کۆبکەیتەوە، هەتا بۆ ئەوەی راستی بە خەڵک بڵێیت، بۆ ئەوەی لەگەڵ کۆمەڵگا‌و خەڵکیدا بدوێت، له‌زمانی نارنجۆک، تفەنگ، سەنگەر بەولاوە، هیچ زمانێکی دیکە نەماوە». ئارتۆ لەوەدا له‌فۆکۆ رادیکالترە، هەڵبەت ئارتۆ هەمیشە له‌هەمووان رادیکالتر بووە، لێرەوە گومانی له‌وشە، گومانی له‌زمان بەشێکی گرنگی کۆی تێڕوانینێتی. ئارتۆ ئەرکێکی ئەستەم دەخاتە بەر خۆی، ئەرکێک کە له‌توانای زماندا نییە پێی هەستێت. ئەو دەڵێت «نە دەم، نەزبان، نەددان، نەسەرێکی کەچەڵ، نە گەروو، نە گەدە، نەکۆم. من ئەو مرۆڤە کە خۆمم، سەر لەنوێ دروستدەکەمەوە». ئەم ئەرکە ئەفسانەییە، ئەم توڕەییە وادەکات له ‌«شانۆی زەبروزەنگ» یان «دڵڕەقیدا» کەرەستەی بنەڕەتی تێکستی شانۆیی وشە نەبێت. واتە وشەی مانادار، وشەیە کە ببێت بە پرد کەم‌و زۆر دەکرێتە دەرەوە‌و کارنشیندەکرێت. وشە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ شێوەکانی، بۆ روخسارە دەرەکییەکەی، بۆ سیفەتە دەنگدارەکەی، بۆ زرینگەی، بۆ گڕیی، بۆ تۆنە سەرەتاییەکانی، بۆ سەر گۆشتە ساغەکەی، بۆ سەر هاوار، ناڵە، قریشکە. ئارتۆ دەیەوێت پێستی وشەکان داماڵێت‌و بیانگێڕێتەوە بۆ جەوهەرە سەرەتاییەکەیان بەرلەوەی باربکرێن بە درۆکانی کۆمەڵگا. هەر بۆیە هاواریش ناودەنێت «گۆشتی وشە».

ئارتۆ‌و هێسە هەردووکیان بەشدارن له‌نائومێدیاندا له‌وشە... وشە لای ئارتۆ سوودی نەماوە، ئەوەی سوودی هەیە قیڕە‌و قیژان‌و نرکەکردنە بە گوێی کۆمەڵگا‌و دونیادا. توڕەیی ئارتۆ له‌وشە، توڕەیی شۆڕشگێڕێکە کە پێشتر زۆر باوەڕی بە وشە بووە، بەڵام نائومێدی هێسە له‌وشە هەستێکی سۆفییانەیە، نائومێدی کەسێکە، عاشق بە سروشت‌و بۆن‌و تام‌و ئەزموونەکانی هەست.

بەبڕوای من نائومێدبوون له‌وشە هەم ساتێکی کۆمەڵایەتی‌و هەم دۆخێکی دەرونی‌و کەسگەرایە. وشە هەموو کات ئەوەمان ناداتێت کە دەمانەوێت.. وشە وەک هەموو شتەکانی تر کەرەستەیەکە کە زۆر ئاسان جەوهەر‌و ماهییەتی دەگۆڕدرێت... هەم من بەکاریدەهێنم‌و هەم نەیارەکەم. بەڵام مرۆڤ چەندە له‌وشە نائومێدبێت، هێشتا بۆ ئەوەی باس لەو نائومێدییە بکات، هەر پێویستی بە وشە دەبێت.

نە ئارتۆ‌و نە فۆکۆ خواستە توندوتیژەکەی خۆیان نەهێنایە دی. تفەنگ هیچ کات جێگای وشە ناگرێتەوە. ئارتۆ کە له‌ساڵی 1948 دا بە مردوویی دۆزیانەوە، لەسەر کورسییەک دانیشتبوو، له‌بری تفەنگ‌و نارنجۆک یەک تاک پێڵاوی خۆی بەدەستەوە بوو... نازانم.. رەنگە ویستبێتی بیگرێتە دونیا... بەڵام خودی ئەو کۆتاییە نیشانەی ئەوەیە کە چەند هەست بە خیانەتی وشە بکەین ناتوانین دەستبەرداری بین.

تێبینی: وشەی سەنسارا یان راستییەکەی سەمسارا ئاماژەیە بۆ ئەو سوڕە گەردونییەی ژیان‌و له‌ناوچوون، مردن‌و هەستانەوە له‌دیانەتی هیندۆس‌و بودییدا. وشەی نێرڤاناش کە وشەیەکی باوترە ئاماژەیە بۆ دەرچوون لەو جەبرو هەلومەرجەی سەمسارا دەیسەپێنێت، گەیشتنە بە دۆخێکی هێمنی‌و ئارامی رۆحی دوور له‌هەر تێکدان‌و دەستێوەردانێکی مەتریالی.