زانست‌و دین‌و شۆڕش / به‌شی سێیه‌م

به‌شی سێیه‌م

ئەم پاشەکشە ترسناکەی زانست، کە له‌هەموو سەر‌و جەمسەرێکەوە جیهانی ئێمە دادەگرێت، دوو دیاردەی سەرەکی پاڵپشتیدەکەن. یەکەم: فەزای سیاسی. دووەم: کایە رۆشنبیرییەکان.

له‌سەرەتای سەدەی بیستدا‌و لای نەوەی یەکەم له‌منەوەرانی کورد، لای نەوە هەرە قەشەنگ‌و گرنگەکەی مێژووی رۆشنبیریی کوردی، ئەو هەستە قووڵە هەیە کە سیاسەت بەبێ زانست ناکرێت. زانست پێشمەرجی هەموو شتێکە، فێربوون تاکە رێگای رزگاربوونە، دروستکردنی کوردێکی «خوێندەوار‌و باسەواد» خواست‌و ئومێدی رۆشنفیکرانی سەرەتای سەدەی بیستە، هاواری بەردەوام بۆ کرانەوە بەسەر زانست‌و تەکنیکی مۆدێرندا، دەبێتە شاگووتار‌و هەموو منەوەرەکان دووبارەیدەکەنەوە. هوشیاری دینی دەچێتە دۆخێکی تراژیدییەوە. دەگەڕێتەوە بۆ ناوەوە‌و دەبێتە هەستێکی شەخسی‌و فەلسەفی بە دونیا. لێرەدایە له‌نێوان «مەحوی»‌و «منەوەرانی سەرەتای سەدەی بیست»دا گۆڕانکاری‌و دابڕانێکی قووڵ هەیە. مەحوی دوا بلیمەتە کە هەستی دینی پێشکەش بە کۆمەڵگای ئێمەی دەکات... وەک زۆرجار له‌وەوبەر ئاماژەم پێداوە، شوێنی مەحوی وەک شوێنی راسین وایە له‌فیکری خۆرئاوادا، بەوجۆرەی کە لوسیان گۆڵدمان له‌پێناسەو ناساندنی «هوشیاری تراژیدی»دا دەستنیشانیدەکات. مەحوی بە هەستە غەمگین‌و وجودی‌و تراژیدییەکەیەوە، نوێنەری ماڵاواییە له‌قۆناغی باڵادەستیی فیکری دینی... نوێنەری ئەو ساتە قووڵەی لاوازی‌و دەستەوەستانییە کە فیکری دینی له‌یەکێک له‌قۆناغە هەرە لاواز‌و ترسناکەکانی مێژووی خۆیدا هەستی پێدەکات. ئەو هوشیارییە تراژیدییەی مەحوی، ئەو زویربوونە قووڵە له‌دونیا، بەرەنجامێکی ئۆتۆماتیکی ترسی شەخسی مەحوی نییە له‌مەرگ‌و له‌خودا، بەڵکو دەرەنجامی دەرکەوتنی سەرەتاکانی ماڵاواییە له‌تەفسیر‌و تێڕوانینی دینی بۆ جیهان. مەحوی ئەم ساتەی شکست دەگۆڕێت بۆ ساتێکی ئیبداعی گەورە، بۆ ساتەوەختێکی فەلسەفی، بۆ چرکەیەکی قووڵ له‌تێڕامانی وجودی. لێرەوە دەبێتە یەکەم داهێنەری کورد کە شکستە مێژووییەکان دەگۆڕێتە سەر فۆرمێکی باتینی‌و دەیانکاتە چرکەیەکی دەرونی‌و وەک جۆرە جیهانبینییەکی فەلسەفی دەیداتەوە بە دونیا، هەر لێرەشەوەیە کە مەحوی بە بڕوای من گەورەترین داهێنەری کوردە بە درێژایی هەموو سەدەکان‌و هەرواش دەمێنێتەوە. بە کورتی مەحوی نیشانەیەکی گەورەی «تێکشکان‌و هەرەسی شوێنگەی هوشیاریی دینییە»، بەپێچەوانەی منەوەرانی کوردەوە کە نوێنەری سەرهەڵدانی جیهانبینییەکی نوێن. لێرەدا ئەو پرسیارە گەورەیە دێتە پێشێ: چی وایکرد له‌سەرەتاکانی سەدەی بیستدا، زانست نەتوانێت جێگای دین بگرێتەوە؟ دیارە ئەمە بەو مانایە نیە کە بڵێم «زانست کۆمەڵگایەکی بێ دین دروستبکات» کە ئەوەیان دیدێکی خورافی‌و نامرۆڤانەیە، چونکە زانست ناتوانێت دین نەهێڵێت، دین بکاتە دەرەوەی هوشیارییەوە، جێگای خودا‌و غەیب‌و نادیار بگرێتەوە، ئەوەیان تێگەیشتنێکی میکانیکی نادروستە کە ماتریالیستە میکانیکییەکان بانگەشەی بۆدەکەن. لێرەدا قسە له‌سەر سڕینەوەی دین نییە له‌ڕێگای زانستەوە، بەڵکو له‌کارخستنێتی وەک تەنیا مەرجەعی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی له‌تێڕوانیندا بۆ هەقیقەت، قسەشە له‌سەر له‌دایکبوونی زانست وەک هێزێکی مێژوویی کە دەتوانێت کار له‌سیاسەت‌و ئابووری‌و هوشیاریی تاکەکان بکات. چی وادەکات، دین بەدرێژایی سەدەی بیست ببێتە هێزێکی خەوتوو کە هەموو چرکەیەک ئەگەری له‌خەوهەستانی هەیە؟ چی وادەکات ئەم هێزە تا سەر شۆڕشی ئێرانی، وەک هێزێکی مردوو سەیربکرێت؟ چ دەمامکێک‌و پێخەفێک ئەم جیهانبینییە خەوتووە گەورەیە دادەپۆشێت؟ بۆ هەموو وادەزانن دین وەک هێزێکی مێژوویی‌و سیاسی‌و کۆمەڵایەتی مردووە؟ بۆ هەموو پێیان وایە مەلاکان‌و مەرجەعە ئاینییەکان‌و رەوانبێژان‌و راڤەکەرانی دین ناتوانن ببنەوە بە هێزێکی کۆمەڵایەتی گەورە؟ چی‌و چ هێزێکە بەرپرسە له‌م خورافەتە ترسناکەی کە وەک تارماییەکی تاریک سێبەری خۆی بە هەموو سەدەی بیستدا رادەکێشێت؟

دووکایەی گەورە بەرپرسن له‌نوشوستی زانست‌و بە زیندووڕاگرتنی دین له‌ژێرەوە: سیاسەت‌و رۆشنبیریی.

بۆئەوەی ئەم تێزەیە روونبکەمەوە پێویستیم بە ئیشێکی ورد له‌ماهییەتی سیاسەتی کوردی‌و رۆشنبیریی کوردیدا هەیە. هەردوو ئەم کایە بەبڕوای من له‌تەواوی سەدەی بیستدا رقێکی قووڵ‌و شاردراوە بەرامبەر بە زانست‌و رۆحی مەعریفەت‌و میتۆدخوازی دەیانبات بەڕێوە، هەردوو کایەکە بەجۆرێک له‌لووتبەرزی بێوێنەوە سەیری زانست دەکەن‌و خۆیان وەک شاکایە دەبینن. ئەم خۆ بەگەورە بینییە وادەکات زانست بە چالاکییەکی پەراوێزی‌و لاوەکی بزانن‌و نرخە مێژووییە قووڵەکەی له‌بەرچاو نەگرن.

هاوشان بە هاتن‌و گەورەبوونی بایەخی زانست له‌کۆمەڵگای ئێمە، کایەی سیاسیش رووبەڕووی لابەلابوونەوەیەکی ستراکتوری قووڵ دەبێتەوە. زانست له‌سەرەتادا وەک هێزێکی نوێ، هەندێ بکەری کۆمەڵایەتی خۆی دروستدەکات کە نەوەی یەکەمن له‌ڕۆشنبیران‌و منەوەرانی کورد. سیاسەت له‌سەرەتادا تەنیا کەرەستەیەکە بۆ بەدیهێنانی کوردستانێکی مۆدێرن‌و نوێ کە وابڕیارە زانستی مۆدێرن ژێرخانی گەورەی ئیدارەدانی بێت. وەک له‌بەشی یەکەمدا ئاماژەم پێدا، سەرەتا ناسیونالیزمی کوردی له‌زانستدا چەکێکی خورافیانەی رزگاربوون دەبینێت. خۆپڕچەککردن بە زانست وەک بەشێکی گرنگی ئەو پرۆسە سیاسییە تەماشادەکات کە کورد بە ئازادی‌و سەربەخۆیی دەگەێنێت. خودی ئەم تێگەیشتنە دەرگا بۆ نوخبەیەک خوێندەواری تازە دەکاتەوە کە له‌قوتابخانە دینییەکانەوە دەرنەچوون، یان گەر له‌وێشەوە هاتبن، قسەکەر‌و نوێنەری جیهانبینی دینی نین. ئەم نوخبەیە بەخێراییەکی بێ وێنەوە دێتە مەیدانی سیاسی. ئەوەی من بە ئاڵوگۆڕی ستراکتوری ناوزەدەی دەکەم، ئەوەیە کە له‌سەدەی نۆزدە‌و سەدەکانی پێشووتردا، واتە بەر له‌هاتن‌و دەرکەوتنی پێشەنگەکانی مۆدێرنە، گەورەترین دوو هێزی سیاسی له‌کۆمەڵگای ئێمەدا فیوداڵەکان‌و پیاوانی ئایین بوون، هاریکاری‌و هاوپەیمانی ئەو دوو هێزەش دینەمۆی سەرەکی سیاسەتی کوردی بووە. «ئاغا»‌و «مەلا»، یان «ئاغا»‌و «شێخ» مەرجەعی راڤەکردن‌و هێزی بەڕێوەبەری دونیا بوون، بەڵام له‌گەڵ لاوازبوونی نوخبەی دینیدا، کۆمەڵگای کوردی هێشتا هێزێکی کۆمەڵایەتی گرنگی نییە کە جێگای فیوداڵەکان بگرێتەوە، ئەمە دەبێتە رێگرێکی ستراتیژی له‌بەردەم نوێبوونەوەیەکی راستەقینە له‌ «بونیادی دەسەڵاتی کوردی»دا. ئەوەی رەوەڕەوەی مۆدێرنەی ئەوروپی‌و پرۆسێسی رۆشنگەری له‌خۆرئاوادا خێرادەکات، لاوازبوونی وەکیەک‌و تەریبی فیودالیزمی ئەوروپییە له‌بەر هێزی بۆرژوازییەتدا، له‌گەڵ لاوازبوونی هێزی دینی‌و ئەکلیریکەکانە له‌بەردەم زانایاندا، بەڵام لای ئێمە له‌سەرەتاکانی سەدەی بیستدا،...

پرۆسەی لاوازبوونی دین خێراتر له‌لاوازبوونی فیودالیزم دەچێت بەڕێوە، بەتایبەت بڕێکی زۆر له‌دیندارە منەوەر‌و مەلا رۆشنفیکرەکان، خۆیان دەبن بە هەڵگری گووتاری پاڵپشتکردن‌و ستایشکردنی زانین «له‌وانە زێوەر‌و قانیع‌و موفتی پێنجوێنی».

لاوازبوونی شوێنی مەلا‌و له‌قبوونی بایەخی تەفسیری ئاینی، وادەکەن مەلاکان «گەر بۆ ماوەیەکی دیاریکراویش بێت» عەرشی خۆیان خێراتر له‌ئاغاکان له‌دەستبدەن. لێرەدا دەگەینە سەر ساتێکی تراژیدی زۆر قووڵی مێژووی ئێمە، کە تا ئەمڕۆ باجەکەی دەدەین.. ساتێکە له‌ئاستی فیکریدا کۆمەڵگا ئەلتەرناتیڤێکی نوێی بۆ فیکری دینی دۆزیوەتەوە کە زانستە، بەڵام له‌ئاستی سیاسی‌و کۆمەڵایەتیدا هێزێکی نوێی گەورەی نەدۆزیوەتەوە بتوانێت بیخاتە جێگای فیودالیزم. پیاوانی ئایین ئەلتەرناتیڤیان هەیە کە خوێندەوار‌و منەوەران‌و زانستخوازانی کوردن، بەڵام فیوداڵەکانی کورد، هێزێکی کۆمەڵایەتی‌و سیاسیان نییە ببێتە جێگریان‌و شوێنیان پێ له‌قبکات... هەر له‌م سەردەمەدا شاری کوردی وەک فەزایەکی نوێ له‌هەناوی تاریکی‌و بێدەنگی سەدە دێرینەکانەوە سەرهەڵدەدا، بەڵام ئەویش بێئەوەی توانای شەڕکردن‌و تێکشکاندنی بونیادی خێڵەکیانەی هەبێت. له‌م ساتەدا مێژووی کوردی بەر سێهەمین گرێی مێژوویی خۆی دەکەوێت... گرێی بێتوانایی شاری مۆدێرن له‌وەدا کە ئەلتەرناتیڤێکی بەهێز بۆ «خێڵ» بدۆزێتەوە. بەجۆرێک وای لێدێت «خێڵ» وەک هێزێکی خەوتوو، وەک جۆرە پەیوەندییەکی ئۆرگیناڵ، وەک مەرجەعێکی ئامادە بۆ ژیانەوە‌و هەستانەوە له‌هەناوی کۆمەڵگای ئێمەدا بە زیندوویی دەمێنێتەوە‌و شار ناتوانێت پەیوەندی مرۆڤ‌و دەسەڵات دیموکراتیزەبکات‌و له‌پەیوەندی ئاغا‌و سەپانەوە بیگۆڕێت بۆ پەیوەندییەک له‌سەر «پەیمانێکی کۆمەڵایەتی» بەندبێت‌و چەمکی «هاوڵاتی» جێگای «مرۆڤی ژێردەست» بگرێتەوە.

لێرەدا خیانەتی هەرە گەورەی سەرەتاکانی سەدەی بیست دەردەکەوێت: بەسەرێک زانست‌و دین خۆیان له‌شەڕێکی ئایدۆلۆژی‌و فیکری‌و مێژوویی پێویست لادەدەن‌و ئەو جەنگە دەخەنە ئەستۆی نەوەکانی دواتر. بەسەرێکی دیش هێزێکی کۆمەڵایەتی راستەقینە له‌دایک نابێت ببێتە رکەبەری فیودالیزم‌و سەمبوله‌کانی بشکێنێت، له‌قۆڵێکی دیشەوە ئەو پەیوەندی‌و فەزا کۆمەڵایەتییەی شار، له‌گەڵ مۆراڵ‌و کولتوور‌و ئینتیمای خێڵەکیدا ناچێتە هیچ ململانێیەکی رووبەڕووەوە‌و خۆی له‌وە دەپارێزێت کولتورێکی راستەقینەی ئەنتی فیوداڵی‌و ئەنتی خێڵەکی دروستبکات. ئەم سێ شەڕە، تەنیا شەڕی راستەقینەی کۆمەڵگای ئێمەبوون، بەڵام ئەم جەنگانە کە دەیانتوانی کۆمەڵگای ئێمە بەرەو قۆناغێکی مێژوویی نوێ بەرن، له‌ساتەوەختی خۆیاندا کپدەکرێن‌و دەچەپێنرێن... واتە رۆحی ململانێ مێژووییە راستەقینەکە خەفەدەکرێت‌و دەخنکێنرێت. ئیدی له‌و ساتەوە کۆمەڵگای ئێمە له‌بری جەنگی راستەقینە، له‌بری پێکدادانی گەورە‌و ململانێگەلێک کە مێژوو دەبزوێنن، پڕدەبێت له‌ململانێی موزەیەف‌و نادروست‌و پەرواێزی کە تەواوی فەزای سیاسی‌و کۆمەڵایەتی ئێمە دەگۆڕێتە سەر شانۆی هێزگەلێکی لێبوکئاسا‌و دۆنکیشۆتی کە هەندێکیان جگە له‌ئاشی هەوا، شەڕ له‌گەڵ هیچی دیکەدا ناکەن.

«درێژەی هەیە»