دەربارەی گرنگی‌و مەترسییەکانی ئاوێنە

له‌ساڵی 1932دا، ساڵێک بەرله‌وەی هیتلەر دەسەڵات وەربگرێت، «ئەلیاس کانیتی» دەستدەکات بە نوسینی شانۆنامەی «کۆمیدیای خۆپەسەندی»، ئەوکات کانیتی تەمەنی بیست‌و حەوت ساڵە، نازییەت‌و فاشیزم بە هەموو هێزی خۆیان لەدەرگاکانی ئەوروپا دەدەن، سەرەتای سەردەمێکی تاریک بەڕێوەیە، زۆربەی مرۆڤەکان لەژێر کاریگەری دروشم‌و گفتی نەتەوەپەرستەکانی ئەوروپادا خۆیان ونکردوە، ئایدۆلۆژیا تۆتالیتارەکان له‌هەموو جێگایەک هۆش‌و خەیاڵی مرۆڤیان شێواندوە، تاکگەرایی‌و نرخی مرۆڤ له‌نزمترین ئاستدان. ساڵی 1934 له‌ڤییەنا نوسینی شانۆنامەکە تەواو دەبێت، کە ئەودەم ئەوێش شارێکە وەک زۆربەی جێگاکانی دی ئەوروپا قاندراو بە رۆحی فاشییزم. بابەتی شانۆنامەکەش گەلێک سەرەنج راکێشە «چیدەبێت گەر مرۆڤ نەتوانێت وێنەی خۆی ببینێت؟». شانۆگەرییەکە باس له‌ژیان دەکات لەسایەی سیستمێکی زاڵمدا کە رێگا له‌مرۆڤەکان دەگرێت «سەیری خۆیان بکەن»، وڵاتێک تێیدا ئاوێنە‌و وێنە‌و کامێرا‌و هەموو جۆرە کەرەستە‌و ئامێرێک قەدەغەیە کە کۆمەک بە مرۆڤ بکەن یان دەرگای ئەوەی بۆبکەنەوە تەماشای خۆی بکات. له‌خود روانین، دەرگای خۆپەسەندییە‌و خۆپەسەندیش مرۆڤەکان له‌خزمەتی گشتی دوردەخاتەوە، مرۆڤ کە رێگای ئەوەی لێگیرا خۆی ببینێت، رێگای ئەوەشی لێدەگیرێت خۆپەسەند بێت، هەرکات خۆپەسەندیش نەبوو، وزەی خۆی له‌خۆئەڤینیدا سەرف ناکات‌و دەیخاتە خزمەتی قازانجی گشتییەوە. ئەوە کورتەی فەلسەفەی ئەو سیستمە زوڵمکارەیە. بەڵام ئاخۆ مرۆڤ دەتوانێت بێ ئاوێنە بژی؟ ئایا گەر خۆی نەبینێت چۆن دەژی؟ کۆمەڵگای بێ ئاوێنە، چ جۆرە کۆمەڵگایەکە؟ چی رودەدات گەر مرۆڤەکان دەموچاوی خۆیان نەبینن، ئایا ئەوەی خۆی نەناسێت دەتوانێت جیهان بناسێت؟ له‌شانۆنامەکەی کانیتیدا دوای دەساڵ بەسەر قەدەغەکردنی وێنە‌و ئاوێنەدا کۆمەڵگایەک دروستبووە مرۆڤەکانی بێشوناسن، بێڕوخسارن، جێگایەکە دەسەڵات چۆن بیەوێت مرۆڤەکان بەوجۆرە لێدەکات، بەڵام له‌بەرامبەردا، کۆمەڵگایەک دروستبووە کە تێیدا ستایشکارانی درۆ زاڵن، ئەوانەی بە وشە‌و له‌ڕێگای وەسف‌و پیاهەڵنانەوە، وێنەیەک دەبەخشن بە مرۆڤەکان‌و دەموچاوی جوان‌و شێوازی فریشتەییان بۆ نیگاردەکەن‌و وادەکەن خۆپەسەندییان تێربێت، باڵادەست‌و باون. بەبڕوای کانیتی، خواستی خۆناسین له‌مرۆڤدا، خواستێکی قوڵە، کە رێگا له‌مرۆڤ گیرا خۆی ببینێت، پیشەسازی درۆ‌و نیفاق دەگاتە ئەوپەڕی. وای لێدێت، وەک چۆن له‌هەندێ شاردا بە نهێنی ماڵە سۆزانی هەیە، لەو شارەدا ماڵ هەبێت بە نهێنی لەتە ئاوێنەیەک دابنێت‌و مرۆڤەکان بچن‌و لەوێ وەک حەرامێکی گەورە لەزەت له‌سەیرکردنی خۆیان ببینن. پەیوەندی مرۆڤ‌و وێنەکەی خۆی بەجۆرێک تێکدەچێت، له‌کۆتایدا کە ئاوێنە دەگەڕێتەوە، خۆئەڤینی گەماردۆدراو‌و خنکاوی ناو مرۆڤەکان، خۆپەسەندی کوژراویان بە جۆرێکی وا لافاو ئاسا هاژەدەکات، مرۆڤەکان چیتر ئەوەندەی بۆ پەیوەندی خۆیان بە وێنە‌و ئاوێنەکانەوە دەژین، رێگای لەیەکدی تێگەیشتن‌و پێکەوەژیانیان نامێنێت.

شانۆگەرییەکە دوو کێشەی زۆر گەورە دەخاتە بەردەممان. یەکەم کێشەیەکی کۆمەڵایەتی‌و سیاسییە: دورخستنەوەی مرۆڤ لەوەی خۆی ببینێت‌و خۆی بناسێت، هەوڵێکی فاشیستییە بۆ ونکردن‌و سڕینەوەی مرۆڤ لەناو مێگەل‌و کۆگەلی خەڵکدا، کە دواجار بوونەوەرێکی بێشوناس‌و بێکاراکتەر دروستدەکات. دووەمیان کێشەیەکی گرنگترە: ئایا مرۆڤ گەر نەتوانێت وێنەی خۆی ببینێت، ئەو وێنەیە نەدۆزێتەوە، ئەو وێنەیەی خۆشنەوێت چی رودەدات؟ یان بە پێچەوانەوە گەر کەوتە عەشقی ئەو وێنە ونبووەی خۆی چی دەبێت؟ بەبڕوای من شانۆگەرییەکەی کانیتی قووڵتر لەوە دەڕوات تەنیا رەخنە بێت له‌مێگەلگەرایی ناو فاشیزم‌و دەمانبەستێتەوە بە کێشەی شوناسەوە بە گشتی. له‌ڕستەیەکدا کە زۆر سەرەنج راکێشە، یەکێک له‌کاراکتەرەکان دەڵێت «دۆزەخ ئاوێنەی لێ نییە... ئەوە تەنیا ئێمەین کە ئاوێنە‌و وێنە‌و فۆتۆگرافمان هەیە». بەبڕوای ئەوانەی ئاوێنە قەدەغەدەکەن، ئینسان کارێکی شەیتانیتری له‌شەیتان لەدەست دەرچووە، کە ئەویش ئاوێنەیە، «ئەوەی لەبەردەم کامێردا دەوەستێت رۆحی بە کوێ دەگات؟»، ترسەکە لەوەدایە مرۆڤ خۆی سەربەخۆ وێنەیەک بۆ خۆی دروستبکات کە رەنگدانەوەی ئەو وێنەیە نەبێت کە کۆمەڵگا دەیەوێت، شوناسی مرۆڤ له‌هەموو کۆمەڵگا داخراوەکاندا، شتێکە دەبێت لەوانی تر وەریبگرین، ئەوە تەنیا فاشیزمی سیاسی نییە کە نایەوێت مرۆڤ ماهییەتی خۆی بدۆزێتەوە، بەڵکو هەموو کۆمەڵگا تەقلیدییەکانی وەک ئێمەش تا ئەو جێگایە ئاوێنەیان قەبووڵه ‌کە مرۆڤ شێوەی دەرەوەی خۆی لەبەردەمدا جوانبکات، نەوەک ئاوێنەیەک بەرەو ناسینی خۆمان بمانبات، له‌کۆمەڵگا داخراوەکاندا مرۆڤ بەردەوام دەبێت لەوانی تر بپرسێت: من کێم؟ ئەوانی دی ئاوێنەمانن، ئەوانی دی پێماندەڵێن: ئێمە کێین.

بەڵام ترس له‌ئاوێنە، مەرج نییە ترسێکی سیاسی‌و فاشی بێت، لەوانەیە تەواو ترسێکی تایبەتی بێت، لێرەدا رستەیەکی نوسەری پورتوگالی ناسراوم بە یادا دێتەوە کە لەو ساڵانەدا له‌پلەی نوسەرانی وەک کافکا‌و کافافی دا دادەنرێت «فێرناندۆ پێسوا»، ئەویش له‌«کتێبی نادڵنیایی» دا دەڵێت «ئەوەی ئاوێنەی دروستکرد، رۆحی مرۆڤی ژەهراویکرد». لای پێسوا «هیچ ئاوێنەیەک له‌ناخی خۆمان دەرمان ناهێنێت». واتە ئاوێنە دەشێت لەبری ئەوەی دەرمانبخات، خودێکی وەهمی‌و روکەش‌و درۆزنمان بۆ دروستبکات.

ئاوێنە بەسەرێکدا نیشانەی «خودئەڤینییە» نیشانەی حەزکردنی مرۆڤە له‌خۆی، ئاماژەیە بۆ ئامێرێک بە خۆمانەوە دەمانبەستێتەوە، بەو پرسیارە ئەبەدییەوە «ئێمە کێین؟»، بەڵام بەسەرێکی دیش دەکرێت له‌نیگارێکی خۆمان‌و شوناسێکدا دیلمانبکات‌و تەواو له‌دونیا دامانببڕێت، بەڵام جگە لەوانە ئاوێنە پرسیاری دیکەش دەکات، پرسیارەکانیشی زۆر جار له‌پرسیاری واقیع سەختترن. ئاوێنە ئاماژە نییە بۆ پارچەیەک شوشە، بەڵکو ئاماژەیە بۆ شتێک له‌ڕێگایەوە دەمانەوێت لەوانی دی جیاببینەوە‌و سەربەخۆ وێنەیەک بۆ خۆمان دروستبکەین، وێنەیەک کە پەیوەندی خۆمان بە خۆمانەوە سازاندبێتی‌و هەمووی دەستکردی ئەوانی تر نەبێت. قەدەغەکردنی ئاوێنە له‌بنەڕەتدا ئاماژەیە بۆ ساتێک تێیدا سیستم نایەوێت مرۆڤ خەریکی خۆی بێت، فاشییەت بریتییە لەوەی تەنیا ئەوانی تر پێمانبڵێن ئێمە کێین، مرۆڤ کەرەستەی بینینی خۆی پێ نەبێت.

له‌هەموو جۆرە کۆمەڵگا داخراوەکاندا مرۆڤ کەرەستەی خۆناسین‌و خۆ بینینی لێ قەدەغەدەکرێت، بەڵام ئاوێنە ئامێرێکی ئاسان نییە، بە بڕوای من پرسیاری کانیتییش له‌ئاوێنە چەندە پرسیارێکی سیاسییە، ئەوەندە پرسیارێکی کولتووری تایبەتیشە بە شوناس. مرۆڤ لەگەڵ ئاوێنەدا دەشێت عاشقی خۆی بێت‌و بچێتە ناو خۆی‌و نەیەتە دەرێ‌و تیا بمرێت، وەک مردنی نەرسیس بەدیار وێنەی جوانی خۆیەوە له‌ئەفسانە یۆنانییە بەناوبانگەکەدا، بەڵام دەشێت ئاوێنە تەنیا مەجازێک بێت بۆ گەشتی خۆناسین له‌جیهاندا. ئەو ساتەی کە کانیتی تێیدا «کۆمیدیای خۆپەسەندی» دەنوسێت، تەنیا ساتی ترس نییە له‌نازییەت، بەڵکو ساتێکە کانیتی وەک گەنجێک قوڵ قەیرانی شوناس دەژی، لێرەدا ئاوێنە وشەیەکی مەجازییە بۆ گەشتی خۆناسینی مرۆڤ. کانیتی کە باس هەم له‌گرنگی‌و هەم له‌ترسناکی ئاوێنە دەکات، ناڕاستەوخۆ باس له‌گرنگی‌و ترسناکی شوناس دەکات. نەبوونی شوناس مانای توانەوە له‌مێگەلدا‌و نەبوونی کاراکتەرێک فەرد له‌وانی تر‌و له‌کۆ جیابکاتەوە، هەبوونی «شوناسی داخراو»یش مانای مردن له‌ناو زیندانی خوددا‌و ونکردنی هەموو ئەو ساتە شوناسانەی تر کە دەشێت له‌ژیاندا تیا بژین.

گەر بگەڕێینەوە بۆ ژیانی «ئەلیاس کانیتی» بۆ پارچە پارچە بوونی، بۆ بەرقەرارنەبوونی له‌یەک بازنەی کولتوریدا له‌هەموو شتێک تێدەگەین. کەم کەس هەیە وەک کانیتی تەعبیر له‌بەشە هەلاهەلا‌و پارچەپارچەکەی ئەوروپا بکات. جولەکەیەک، له‌بولگاریا لەدایکدەبێت، دەڕوات بۆ ئینگلتەرە، زمانی دایکی دەبێتە ئینگلیزی، لەوێ فێری فەرەنسی دەبێت، دەچێت بۆ ڤییەنا، زمانی ئەڵمانی دەبێت بە زمانی نوسینی. ئەڵمان راوی دەنێن، بە دونیادا ئاوارەدەبێت، لەدواجاردا وەک رۆحێکی قوڵ بەڵام هەستیار‌و پەرت، له‌نێوان زمانەکان‌و شوێنەکاندا دەژی‌و دەردەکەوێت‌و وندەبێت... رۆحێک کە وێنەیەک‌و ژانرێک‌و تێکستێک‌و زمانێک بە خۆی ناگرێت. گەر لەو روانگەیەوە بڕوانین تێدەگەین کە ئاوێنە چەندە لای کانیتی گرنگە... بۆ هەموو ئەو مرۆڤانەی وەک کانیتی «ئەوانەی له‌ناو زیاد له‌زمانێک‌و شوێنێک‌و کولتورێکدا دەژین» ئاوێنە سەمبولی گەڕانە بۆ خود، سەمبولی دۆزینەوەی رێگایەکە بۆ ناوەوە کە لەو پارچەپارچەبوونەوەی دەرەوە بیانپارێزێت، بەڵام سەمبولیشە بۆ ئەگەری شوناسێکی داخراو، کانیتی‌و هەموو ئەوانەی له‌ناو زیاد له‌جیهانێک‌و کولتورێکدا دەژین ناتوانن له‌ناو یەک وێنەدا دیلبن.

مرۆڤ مەخلوقێک نییە یەک ئاوێنە بەشیبکات‌و بتوانێت وێنەکەی نیشانبداتەوە، بەپێچەوانەوە مرۆڤ پێویستی بە زیاد له‌ئاوێنەیەک هەیە، بۆ ئەوەی له‌یەک کاتدا زیاد له‌وێنەیەکی خۆی له‌زیاد له‌ئاوێنەیەکدا ببینێت. پەسەندکردنی خۆت له‌یەک وێنەدا بە هەمان ئەندازەی یادکردنی خۆت ترسناکە. مرۆڤ تەنیا له‌ڕێگای هەڵگرتنی زیاد له‌شوناسێکەوە دەتوانێت له‌جەوری یەک شوناسی دەرچێت، له‌ڕێگای زۆرکردنی ئاوێنەکانەوە دەتوانێت له‌جەوری یەک ئاوێنەیی دەرچێت... «خۆزیادکردن» ئەم زاراوەیە کە نەغمەیەکی زۆر دۆلۆزیانەی هەیە، تاکە چەکە دژ بە دونیایەک کە یان مرۆڤ بەوە مەحکومدەکات خۆی ونبکات یان بەوە سزای دەدات له‌ناو خۆیدا بخنکێت.

هەڵبەت ئەم بابەتە دەچێتەوە سەر سەد رێگا‌و سەر سەد دەرگا. بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە زەمین بێ ئاوێنە دۆزەخە، چونکە دۆزەخ ئاوێنەی لێ نییە، بەڵام خنکان له‌یەک ئاوێنەشدا ترسناکە، بازنەدان له‌ئاوێنەیەکەوە بۆ یەکێکی تر ترسناکە، نەگەڕانەوە بۆ جیهان، سەیرنەکردنی خود له‌پەیوەندی راستەقینەدا لەگەڵ ئەوانی تردا هەمان شێوە ترسناکە... دواجار هیچ ئاوێنەیەک ناتوانێت دوا وێنەی خۆمان پێببەخشێت، دواجاریش ئێمە ناتوانین وێنەی تەواوەتی خۆمان بە هیچ ئاوێنەیەک ببەخشین. ئەوەی هەیە جەنگێکی بەردەوامە بۆ زیادکردنی شێوەی خۆمان‌و شوناسمان تا ئاوێنەیەک نەتوانێت داگیرمانبکات، زیادکردنی ئاوێنەکانیشە تا دڵنیابین چەند هەمەڕەنگ بین هێشتا سنوردارین‌و ناتوانین له‌هەموو ئاوێنەکاندا بین.