من‌و ئەویدی

یەکێک لەڕوخسارە بنەڕەتی‌و دووبارەکانی فەلسەفەی نوێ، ڕەخنەگرتنی بەردەوامە له‌کۆجیتۆی دیکارتی «من بیردەکەمەوە، کەواتە هەم». بەپێی تێڕوانینی دیکارت، مرۆڤ دەتوانێت بنەما‌و بەڵگە‌و ژێرخانی ناسینی دونیا له‌خۆیەوە وەربگرێت. واتە «من» سەرەتای سەرەتاکانە، «من» بناغەی یەکەمە، مرۆڤ دەتوانێت گومان لەهەموو شتێک بکات، بەڵام ناتوانێت گومان له‌«منی» خۆی بکات، چونکە له‌جەوهەریدا ئەو منە له‌ڕێگای بیرکردنەوەوە خۆی بەیاندەکات‌و بیرکردنەوەش دەتوانێت گومان له‌بوون‌و نەبوونی هەموو شتێک بکات، ئەوە نەبێت کە گومان له‌خۆی بکات کە بیردەکاتەوە. واتە من دەتوانم گومان له‌هەموو شتێک بکەم لەوە نەبێت کە ئەوە منم ئێستا دەنوسم‌و بیردەکەمەوە.

کێشەی گەورەی ئەم بۆچوونە ئەوەیە کە گومان له‌هەموو شتێک دەکات، له‌من نەبێت... واتە باوەڕێکی تەواوی بەوە هەیە کە ئەوە «منم ... بیردەکەمەوە»، بێئەوەی ئەو پرسیارەبکات ئاخۆ بە ڕاست ئەوە منم کە بیردەکەمەوە؟. ئایا ئەوەی بیردەکاتەوە «ئەوانی تر» نین کە هاتوونەتە ناو من‌و له‌ڕێگای منەوە بیردەکەنەوە؟. ئاخۆ منێک هەیە بەبێ ئەوەی ئەوانی دی دەستێکی گەورەیان له‌دروستکردنیدا هەبووبێت، ئاخۆ «من» دەتوانم بێ ئەو چەک‌و کەرەستانەی ئەوانیدی دەمدەنێ، وەک زمان، هێماکان، ئەزموونەکان، راهێنانەکان، فێرکردنەکان، کولتوورەکان... بوونم هەبێت‌و بیربکەمەوە؟. ئاخۆ دیکارت خۆی لەوەهمێکی گەورەدا نەبووە کە «من» بە بنەمایەکی سەرەتایی‌و گومان هەڵنەگر سەیردەکات؟ «من» چییە جگە له‌بەرهەمی زمانێک کە خۆی دروستی نەکردوە، زمانێک پڕە له‌مانا‌و جەبر‌و فۆرمی شاردراوەی بڕیار، پڕ له‌حوکمگەلێک دایک‌و باب‌و پەروەردە چاندوونی، پڕ له‌ڕوانین‌و سەیرکردن‌و تێگەیشتنێک بەرهەمی کولتوور‌و پەروەردەی ئەوانیدییە.

ئەم منە دیکارتییە لای بەشی هەرە زۆری فەلسەفەکانی دوای خۆی دەکەوێتە بەر ڕەخنەی توند. هیگڵ ئەم منە دیکارتییە بچوکە، ئەم کۆجیتۆیە کە دەیەوێت لەوێوە کۆی گەردون تەفسیربکات، دەخاتە لاوەوە‌و تەواوی ئەو شتانەی لەوێوە دێنەدەرێ بە بەرەنجامی جوڵەی عەقڵێکی گەردونی حیسابدەکات، کە تەنیا بەشێکی بچوکی له‌مندا دەردەکەوێت‌و دەرکەوتنیشی ملکەچی یاساکانی جوڵەی ناو ئەو عەقڵە گەردونییەیە. واتە لای هیگڵیش ئەوەی له‌مندا ڕوودەدات‌و دەردەکەوێت‌و بەرهەمدێت، بەرهەمی من نییە، بەڵکو بەرهەمی یاساکان‌و دەرکەوتەکانی ئەو عەقڵە گەردونییەیە... «من» هیچ نییە جگە له‌ڕەشنوسێک کە ئەو عەقڵە ئیدیالیستییە باڵایە شتەکانی خۆی لەسەر دەنوسێت.

مارکسیش هەمانشێوە بە گوتە بەناوبانگەکەی «من» لەسەر عەرشی یەکەم لادەبات‌و شوێنێکی تری بۆ دەکاتەوە. کاتێک دەڵێت واقیع هوشیاریی دەستنیشاندەکات، نەوەک هوشیاریی واقیع دەستنیشانبکات. واتە هوشیاریی من‌و بیرکردنەوەی من هەردووکیان بەرهەمی هێزێکی دەرەکیین کە له‌منەوە دەرناچێت، بەڵکو من دروستکراوی ئەوم‌و بەرهەمێکم له‌بەرهەمەکانی.

لێرەدا پێویست ناکات باس لەو هەموو گورزە کوشندەیە بکەم کە دواتر لای کەسانی وەک فرۆید‌و بونیادگەرەکانەوە له‌منی دیکارتی دەوەشێنرێت، چونکە بابەتێکی گەلێک درێژە، بەڵام مەبەستمە لێرەدا، تیشک بنێمە سەر نیگایەکی دۆڵۆز بۆ تێگەیشتنی «ئەویدی» کە جیاوازە له‌تێڕوانینی زۆربەی فەیلەسوفانی دی.

گەر له‌ڕوانگەی زۆربەی فەلسەفەکانەوە سەیری پەیوەندی «من»‌و «ئەویدی» بکەین، وەک جۆرە پەیوەندییەکی دوژمنکارانە دەیبینین، هەمیشە پرسیارەکە ئەوەیە: ئاخۆ «من» ئازادە یان نا؟ ئەگەر ئازاد نییە چۆن خۆی له‌داگیرکردنی بەردەوامی ئەوانیدی بپارێزێت؟. بەجۆرێک وێنەی ئەویدی له‌زۆربەی فەلسەفەکاندا وێنەیەکی نەگەتیڤە، ئەویدی هەمیشە داگیرکەر‌و خۆسەپێنە. گەورەترین بەڵگەشم هاوکێشەی «ئاغا‌و کۆیلەی» هیگڵییە کە پەیوەندی مرۆڤ‌و مرۆڤ هەمیشە وەک ململانێی ملکەچاندن وەسفدەکات. لەوەش بترازێت قسە بە ناوبانگەکەی سارتەرە «دۆزەخ ئەوانیدییە»، بەڵگەیەکی ڕۆشنترە کە ئەویدی هەمیشە سەرچاوەی ترس‌و هەڕەشەی بەردەوامە بۆ «من». لەوانەش ڕوونتر زاراوەی «ئەویدی گەورە» ـی لاکانییە، کە فەیلەسوفێکی وەک ژیژیک له‌هەموو شوێنێکی ژیان‌و له‌هەموو جێگایەکدا وەک چاوی چاوەدێر، وەک خولقێنەری ویژدان، وەک دروستکەری خواستی ئینسانی مۆدێرن دەیبینێت.

دۆلۆز لەڕەخنەکردنی کۆجیتۆی دیکارتیدا لەسەر هەمان خەت دەڕوات کە فەیلەسوفانی پێش خۆی گرتوویانە. واتە ڕای وایە «من» یاخود «سوبێکت» ناتوانێت له‌دۆخێکدا تەواو له‌جیهانی دەرەوە، لەشتەکان، له‌ئەوانیدی دابڕابێت قسە لەبوونی خۆی بکات. لای دۆلۆز من شتێک نییە له‌ناو مندا بێت، له‌شوناسێکدا وێنابکرێت، له‌یەک ڕەنگدا کورتبکرێتەوە... من هەمیشە بەڕێگاوەیە، له‌پرۆسەیەکی هەمەلایەنە‌و بێسنووری «دووبارەبوونەوە»‌و «جیاوازی» دایە، له‌شتە دووبارەکان جیاوازی دەخولقێنێت‌و له‌ناو جیاوازیشدا کۆمەڵێک ڕەگەزی پێشوو دووبارەدەکاتەوە. من شوێنێک‌و ساتێکی دیاریکراوی نییە تا بتوانین لەدەرەوەی جیهان بیگرین، دوور لەوانی دی تەماشایبکەین، بەڵکو ئامێرێکە بەستراو لەگەڵ دەیان ئامێری دیکەدا کە وەک مەکینەیەکی گەورە بەردەوام شت وەردەگرێت‌و شت دەنێرێت. لەسەر ڕاستە هێڵێک نییە تا بتوانین دوای بکەوین، بەڵکو لەیەککاتدا لەسەر زیاد له‌هێڵێکە.. لەزیاد له‌شوێنێکدایە، گەڕۆکە، بوونەوەرێکە دەیان دەرگای هەیە، پێچاوپێچ دەژی‌و پێچاوپێچ دەجوڵێت.. له‌هەر دەرگایەکییەوە شتێک دێت‌و شتێک دەڕوات، له‌بازدانێکی بەردەوامدایە، هەمیشە له‌پتر له‌ئاستێکدا وەستاوە.

فەلسەفەکانی پێش دۆلۆز «ئەویدی» یان هەمیشە یان وەک «خودێک ـ سوبێکتێک»ـی دەرەکی تر، یان وەک «ئۆبێکتێک ـ بابەتێک»ـی بێگانە‌و دوورە مرۆڤ سەیردەکرد... بەڵام پێناسەی دۆلۆز بۆ ئەویدی شتێکی ترە، دۆلۆز ڕای وایە کە «ئەویدی» نە سوبێکتە‌و نە ئوبێکت، بەڵکو ئەوجێگایەیە کە هەڵگری ئەگەری هەموو جۆرە ژیان‌و جیهانێکە کە دەشێت مرۆڤ له‌ناویدا بێت... «ئەویدی» دونیای ئەگەرە کراوە‌و بێشومار‌و بێسنوورەکانە. ئەویدی نە نوێنەری جۆرە دەسەڵاتێکی نێرینە‌و باوکانە‌و چاودێریکەرە وەک لای لاکان‌و فرۆید دەیبینین، نە نوێنەری جۆرە دەسەڵاتێکی کوێرە، بەڵکو کایەیەکی کراوە‌و بێسنوورە کە له‌بێشومار وێنە‌و دەنگ‌و گوتراو‌و نوسراو‌و پەیام‌و ڕوانین دروستبووە، ئەویدی هیچ نییە جگە لەو پێشمەرجەی کە بوونی دونیا فەراهەمدەکات، واتە کە باس له‌دونیا دەکەین باس لەو هەمەرەنگییە بێسنوورەی «ئەویدی» دەکەین کاتێک دێت‌و کایەیەکی کراوە له‌ئەگەرمان دەخاتە بەردەست. ..

دۆلۆز بە گەرانەوە بۆ رۆمانێکی میشێل تۆرین، کە له‌جێگایەکدا باس له‌چۆنێتی «جیهانێک بەبێ ئەوانیدی» دەکات. دونیا بەبێ ئەویدی وەک جیهانێکی بچوک‌و داخراو‌و بێئەگەر دەبینێت کە وەک میشال تۆرین دەڵێت «جگە له‌ناکۆکی کوشندەی نێوان خۆر‌و زەوی» هیچی دی تێدا نییە... بوونی خۆسەلماندن، بوونی جوڵە، بوونی گۆڕان تەنیا بەبوونی ئەوانیدییەوە بەستراوە. «من» تەنیا لەسەر هێڵێک‌و لەجێگایەکدا هەیە کە ئەوانی دی کێشاویانە، ئێمەش دەچینەوەسەری‌و ئاسەوار‌و جێدەستی خۆمانی دەخەینەسەر، بەبێ ئەویدی شتێک نییە ناوی دونیا‌و ناوی ئەگەری ئیشکردن بێت، توانای ژیان، توانای جوڵە، قسەکردن، بیستن، نیگارکردن، هاوارکردن، خۆشیبینین، ئازار هەمووی بەو دونیایەوە بەستراوە کە دونیای «ئەویدییە». واتە «من» شتێک نییە له‌خۆیەوە بژی‌و ئازاد بێت‌و بیربکاتەوە، بەڵکو مەرجێکی پێشوەختی هەیە کە «ئەویدی»یە.. جیاوازی نێوان دۆلۆز‌و فەیلەسوفانی دی ئەوەیە کە دلۆز له‌ئەوانیدیدا هێزێکی شەڕانی نابینێت، بەڵکو زەمینێکی فراوانی سوڕاندنەوە‌و بازدان‌و یاریکردن‌و گەران دەدۆزێتەوە کە بوونی «من» بەبێ بوونی ئەو زەمینەیە هەم دۆزەخە‌و هەم نەکردەو نەشیاوە.. لێرەوە ئەوانیدی بەردەوام دۆزەخ نین، بەڵکو دروستکەری هەموو ئەوهێڵ‌و دەرگا‌و رێگایانەشن کە دەتوانین لێوەی له‌مەترسی‌و جەبر‌و هەڕەشەکان رابکەین... بۆیە بۆ راکردن له‌ئەوانیدی، بۆ خۆشاردنەوە لەوان، جگە لەو رێگا‌و دەرگایەنەی تر کە کەسانێکی دی، سوبێکتی دی کێشاویانە شوێنی ترمان نییە... ئینسان هەمیشە لەگەڵ ئەویدیدایە، بەڵام ئەویدی رووبەرێکی یەک رەنگ نییە، بەڵکو له‌یەک ساتدا هەزاران شێوە‌و دەنگ‌و جوڵەو رەنگ دەدرەوشێتەوە‌و زیاد له‌ئەگەرێک‌و زیاد له‌توانایەکی بینین‌و ژیانمان پێشکەشدەکات. واتە بە کورتی «ئەویدی» تەنیا جەبر دروست ناکات، بەڵکو لەگەڵماندا دروستکەری ئازادیشە.