رۆشنبیر‌و شۆڕشگێڕ

رستە بەناوبانگەکەی مارکس «فەیله‌سوفان تا ئێستا دونیایان تەفسیرکردوە‌و ئێستا کاتی ئەوە هاتووە بیگۆڕن». رستەیەکە هەمیشە‌و هەمیشە دەگەڕێتەوە‌و دووبارە دێتەوە پێشێ. ساڵانێک له‌مەوبەر‌و دوای راپەڕینی ساڵی 1991 کە له‌سەرەتای کارکردنی ئەدەبی‌و فیکریدا بووم، له‌دونیایەکدا کە بارکرابوو بە خواستی گۆڕان، بەڵام خاڵیشبوو له‌فیکرو تەفسیر. له‌زیاد له‌بۆنەیەکدا قسەم له‌وەکرد کە رۆشنبیرانی ئێمە له‌گەڵ سەرەتای سەرهەڵدانیانەوە بە مانا‌و وەزیفە مۆدێرنەکەی رۆشنبیر، له‌غەمی گۆڕینی دونیادا بوون‌و ئێستا کاتی ئەوە هاتووە تەفسیریبکەن.

ئەو گرفتانەی رستەکەی مارکس له‌ناو کولتووری فەلسەفی‌و سیاسی دوای خۆیدا جێیهێشت، گرفتگەلێکی گەورەبوون، چونکە ئەو سەرەنجەی جێهێشت کە تەفسیری دونیا کۆتایی هاتووە‌و ئێستا تەنیا کاتی گۆڕینە، بە مانایەکی تر واتە تیوریزەکردنی دونیا کۆتایی هاتووە‌و ئێستا کاتی پراکتیکی تیورەکانە. ئەم خوێندنەوە هەڵەیەی مارکسیستەکان بۆ مارکس، زیانی ترسناکی له‌کۆی پرسی تەفسیر‌و گۆڕینی دونیادا. گۆڕینی دونیا پرۆسەیەکە پێویستی بە تەفسیری بەردەوام هەیە... تەفسیرکردنی دونیاش هەرگیز کردەیەکی پاسیفانە نییە، بەڵکو بەشێکی گرنگی پرۆسەی گۆڕینی دونیایە. شۆڕش بەبڕوای من هێنانەپێشەوەی شتگەلێکی نوێیە له‌مێژوودا بۆ سەر سەحنەی سیاسی، واتە کردنەوەی ئەگەری ژیان‌و بەردەوامییە له‌بەردەم کۆمەڵێک رەگەز‌و گووتار‌و دەنگدا کە پێشوەخت یان دەرنەکەوتوون‌و نەبوون، یان چەپێنراون‌و بێدەنگکراون... لێرەوە شۆڕش له‌ڕاستیدا خۆی بەتەنیا پرۆسەی نوێگەری نییە، بەڵکو ئەکتیڤکردنی وزە نوێکان‌و جێگاکردنەوەیەتی.

له‌ڕاستیدا پرسی «تەفسیر»‌و «گۆڕین» بەجۆرێکی راستەوخۆش دەمانباتەوە سەر پرسی رۆشنبیر‌و شۆڕشگێڕ. ئایا تا چەند دەبێت رۆشنبیر شۆڕشگێڕ بێت‌و شۆڕشگێڕ رۆشنبیر بێت؟ بەرله‌وەی وەڵامی ئەو پرسیارەبدەمەوە، وەک سەرەتا دەمەوێت لێرەدا ئاماژە بەجیاکارییەکی گرنگ بدەم. لێرەدا مەبەستم له‌شۆڕش ئەو ساتەوەختە نییە له‌توڕەیی دەستەجەمعی کە تەواوی کۆمەڵگا دژ بە حاکمێک دەستدەداتە راپەڕین، واتە مەبەستم له‌ساتی روخاندنی سیستمی سیاسی نییە، بەڵکو مەبەستم له‌شۆڕش پرۆسەی گۆڕینی دونیایە وەک ئیشێکی درێژخایەن، وەک ئەکتێکی فرەلایەنە، وەک دەستکاریکردنێکی هوشیارانەی پەیوەندییەکانی دەسەڵات‌و شوێن‌و مانای مرۆڤ‌و کۆمەڵگا‌و دەزگاکان... واتە وەک جەنگێک کە بە چەک ناکرێت، بەڵکو تەنیا بە گۆڕینی سروشتی تێڕوانین‌و شێوازەکانی تێڕامانی ئینسان دەستەبەر دەبێت. شۆڕشگێڕی راستەقینە ئەوە نییە کە تەنیا له‌ساتی هەرەسی حاکمدا هاواردەکات، بەڵکو ئەوەیە پێش ئەوساتە‌و دوای ئەو ساتەش بیر له‌گۆڕینی دونیا دەکاتەوە، بەڵام بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە سەرەوە بدەمەوە، دەبێت پێشوەخت باس له‌وێنەی ئەو رۆشنبیر‌و شۆڕشگێڕە ئیدیال‌و نمونەییە بکەم کە له‌خەیاڵی مندایە، چونکە هەموو دەزانین کە هەردوو وشەی رۆشنبیرو شۆڕشگێڕ، دوو دەلاله‌تی خاڵیین‌و خۆ بە خۆ مانایەکی دیاریکراو ناگەێنن‌و هەردووکیان بەپێی جیهانبیینی‌و شوێنگەی فیکریمان بە مانا پڕدەکرێنەوە. رۆشنبیر له‌و ساتەدا کە وەک بکەرێکی چالاک دەبێتە دروستکەر‌و نوێکەرەوەی جیهانبینی‌و بەگەڕخەری پرۆسەی تێڕامان‌و رەخنەگرتنی کۆمەڵگا له‌خۆی، وەزیفەیەکی شۆڕشگێڕانە دەگرێتەبەر... کێشەی سەرەکی سەد ساڵی رابوردوو له‌و دابڕانە قووڵەدا خۆی دەبینێتەوە کە شۆڕش له‌دونیای ئێمەدا له‌فەرهەنگ‌و کولتوور تێیکەوتووە. ئەوەی رۆشنبیرانی ئێمە له‌سەد ساڵی رابوردوودا بە کەمترین جۆر‌و له‌تەسکترین روبەردا دونیایان تەفسیرکردوە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە بەردەوام خەریکی گۆڕینی دونیابوون، بەڵام بێتەفسیرکردنی... سەد ساڵی رابوردوو چەمکی شۆڕش گۆڕینی دونیا بووە بێ بەگەڕخستنی پرۆسەیەکی قووڵی خوێندنەوەی دونیا... ئەو نەزانین‌و بێئاگاییە قووڵەی کە له‌تەواوی خۆرهەڵاتدا سیاسەتی گەیاندۆتە ئاقاری ئیفلیجی‌و گۆڕیوێتی بۆ کایەی بەرهەمهێنانی دیکتاتۆری گەمژە‌و سیاسی نەخوێندەوار، ئەو دابڕانەیە کە تەواوی پرۆسەی شۆڕشی له‌پرۆسەی تێڕامان له‌جیهان دابڕیوە... سیاسەت سیفەتی شۆڕشگێڕێتی له‌خودی فیکر کردۆتەوە‌و خستوێتییە دەستی هەندێک تیورە‌و هەندێک هەڵوێست‌و هەندێک وتاری حەماسی‌و له‌شێوازێکی تایبەتی نوسیندا گەمارۆیداوە. گەورەترین کارەسات‌و تاعوونێک کە مێژووی خۆرهەڵاتی پڕکردوە له‌ئافاتی گەورە، ئەوەیە کە سیاسەت‌و حیزبداران‌و ئایدۆلۆژیستەکان ئەوەیان دەستنیشانکردوە کە شۆڕشگێڕ کێیە‌و شۆڕشگێڕ دەبێت چۆن بێت. ئەوەی له‌م ساتەشدا پێیدا دەڕۆین بەجۆرێک له‌جۆرەکان رەوتە له‌سەر هەمان هێڵ‌و مارشە بە هەمان ئاڕاستە. ئەوەی ئێستا پێویستە، گۆڕانی ریشەییە له‌سەیرکردنی مانای شۆڕش‌و شۆڕشگێڕدا بەجۆرێک له‌وە دەرچێت ملکەچی ئەو تەفسیرانە بێت کە له‌و کایە سیاسی‌و حیزبییەوە بێتەدەرێ. بەبێ گێڕانەوەی پێناسەی شۆڕش‌و شۆڕشگێڕی بۆ فیکر‌و بۆ ناو دیالۆگی ناو کایە تیورییەکان، ئەستەمە بتوانین له‌مڕووەوە بچینە پێشێ. گەورەترین راستییەک له‌م ساتەدا تیابژین‌و دەبێت بە روونی بیبینین، ئەوەیە کە ئەم کایە سیاسییەی ئێستا ناتوانێت مانای شۆڕشگێڕ بەوردی‌و بە تەنیا دیاریبکات. ئەوەی ئێستا دەیبینین کۆپی ناوی شۆڕشگێڕ‌و ماناکانی وشەی شۆڕشگێڕە له‌سەردەمە کۆن‌و له‌قۆناغەکانی رابوردووەوە بۆ ئەمڕۆ. هەر شۆڕشێک له‌سەر گێڕانەوە‌و زیندووکردنەوەی پەیوەندی پچڕاوی نێوان فیکر‌و شۆڕش کارنەکات، دەبێتەوە بە کۆپی رابوردوو.

شۆڕشگێڕ بە مانا ئیدیاله‌کەی ئەو کەسەیە کە دەتوانێت بەشێکی دیاریکراو ژیان یان چەمکێکی یاخود مانایەکی بگۆڕێت، وە دەزانێت چی دەگۆڕێت‌و دەزانێت سنووری ئیشکردنی خۆی له‌ناو ئەو پرۆسەیەشدا تاکوێیە. لێرەدا دەبێت بڵێم، من باوەڕم بە چەمکی شۆڕشی فرەلایەنە هەیە، بەڵام باوەڕم بەو جۆرە شۆڕشگێڕە نییە کە دەیەوێت خۆی بکەری هەموو کایەکان بێت. واتە باوەڕم بە شۆڕشی گەورە هەیە کە هەموو بەشێکی ژیان بگرێتەوە، بەڵام باوەڕم بە شۆڕشگێڕی گەورە نییە کە بتوانێت رۆحی شۆڕش بۆ ناو هەموو کایەکان بگوازێتەوە... وەک چۆن رۆشنبیرێک نییە له‌هەموو کایەیەکدا رۆشنبیر بێت، شۆڕشگێڕێکیش نییە بتوانێت له‌هەموو کایەیەکدا شۆڕشگێڕ بێت..شۆڕشگێڕ دەتوانێت تەنیا له‌بوارێک‌و له‌ڕووبەرێکی تایبەتدا شۆڕشگێڕ بێت. سەدەی بیست، سەدەی تێکشکانی ئەو خورافەتە بوو کە شۆڕشگێڕی سیاسی دەتوانێت نوێنەر‌و بکەر‌و دینەمۆی شۆڕش بێت له‌ناو هەموو کایە‌و مانا‌و شوێنەکاندا... ئەم خورافەتە سەدان دیکتاتۆر‌و جیهانگۆڕی ترسناکی دروستکرد، هەموو دیکتاتۆرەکان له‌سەرەتادا خۆیان وەک دینەمۆی شۆڕش‌و رێنماییکەر‌و چاوساغ‌و رابەری پرۆسەی گۆڕان له‌هەموو شوێنەکاندا پیشاندەدەن، لێرەوە له‌سەدەی بیستدا‌و تاهەنوکەش، سەرۆکی سیاسی له‌یەک کاتدا هەم فەیله‌سوف‌و هەم هونەرمەند‌و هەم دادوەر‌و هەم سەربازیشە. هەر کات شۆڕش بە راستی بە فیکرەوە گرێدرایەوە، له‌وە دەکەوێت بکەرێک بەرهەمبێت بتوانێت ئیدیعای نوێنەرایەتی شۆڕش له‌هەموو کایە‌و ئاستەکاندا بکات

رۆشنبیر له‌و ساتەدا کە دڵسۆزە بۆ وەزیفە سەرەکییەکەی خۆی -کە نوێکردنەوەی بەردەوامی شێوازەکانی بیرکردنەوە‌و کەرەستەکانی بینینی دونیا‌و رۆشنکردنەوەیەتی- له‌هەر کەس زیاتر له‌ڕۆحی راستەقینەی شۆڕشەوە نزیکە کە گۆڕینی دونیا‌و نوێکردنەوەیەتی. وەزیفەی رۆشنبیر وەک بوونەوەرێکی نوێکار‌و نوێگەر هەمیشە جەوهەرێکی شۆڕشگێڕانەی هەیە... هەڵبەت مەرج نییە کە هەموو رۆشنبیرێک هوشیاربێت بە سروشت‌و مانای سیاسی کارە فیکرییەکانی خۆی، یاخود بتوانین دڵسۆزانە له‌گەڵ دەرەنجامە سیاسییەکانی شێوازی بیرکردنەوەی خۆیدا بڕوات. مێژوو پڕە له‌و خیانەتە سیاسیانەیەی رۆشنبیران له‌دەرەنجام‌و بەرهەمی فیکری خۆیانی دەکەن... بەڵام ئەوە هیچ له‌جەوهەری کاری شۆڕشگێڕنەی رۆشنبیر کەم ناکاتەوە. لێرەوە گرفتەکە ئەوە نییە کە رۆشنبیر چەند شۆڕشگێڕە، بەڵکو ئەوەیە کە شۆڕشگێڕ چەندە دەتوانێت رۆشنبیر بێت... له‌ڕاستیدا ئەوەی وای بۆ بچین کە له‌مەودای درێژخایەندا شۆڕشگێڕێک هەیە دەتوانێت دابڕاو له‌فیکر شۆڕشگێڕبێت، خورافەتێکی گەورەیە. ئەوە تەنیا شۆڕشگێڕە مەوسمییەکانن دەتوانن بێکاریگەری فیکر‌و دوور له‌هەر پەیوەندییەکەوە بە رۆشنبیرییەوە شۆڕشگێربن... «شۆڕشگێڕی هەمیشەیی» جیاواز له‌شۆڕشگێڕی ساتەوەختی‌و جیاواز له‌و شۆڕشگێڕانەی کە له‌ساتێکی دیاریکراو‌و له‌بۆنەیەکی دیاریکراودا شۆڕشگێڕن، پرۆسەی گۆڕینی دونیا بە تەفسیرکردنییەوە گرێدەدات‌و بەردەوامدەبێت له‌سەر مانیفێستکردنی رۆحی شۆڕشگێڕانەی فیکر له‌ناو مێژوودا. لێرەوەیە کە دەڵێم وەزیفەی شۆڕشگێڕی بەردەوام، هیچ کات له‌وەزیفەی رۆشنبیر جیاناکرێتەوە، شوناسی هەردووکیان له‌یەکدی نزیک‌و وەزیفەیان هاومانا‌و هاوشێوەیە.